شیفت کاری shift work

شیفت کاری shift work

شیفت کاری shift work

کلیه توضیحاتی که در این بخش قرار گرفته است را در پایان به صورت فایل pdf می توانید دانلود کنید

راهكارهاي كاهش تنش براي كاركنان نوبتكار

چكيده

 
درحال حاضر بخش قابل توجهي از سيستم هاي توليدي به نوبتكاري (SHIFT WORK) اختصاص داشته و به تبع آن توجه به وضعيت كاركنــان نوبتكار اهميت بالايي پيدا مي كند. در ايران نيز صنايعي چون نفت، پتروشيمي و سيمان در بخش توليدي و بيمارستانها، فرودگاه و نيروي انتظامي در بخش خدمات از اين سيستم ها استفاده مي كنند. از سوي ديگر مشكلاتي مانند تنش شغلي، خستگي، نارضايتي از كار و… در شرايط نوبتكاري بروز بيشتري دارد. نوشتار حاضر ضمن معرفي اجمالي سيستم هاي نوبتكاري و عوامل تنش زا و كاهنده رضايت شغلي ناشي از چنين شرايطي به بيان راهكارهاي بهبود شرايط كاري و رضايتمندي كاركنان نوبتكار باتوجه به تجربيات ديگر كشورها مي پردازد.

سيستم نوبتكاری

سيستم نوبتكاري عبارت است از دوره هاي زماني كه در 24 ساعت شبانه روز، افراد به كار مشغول هستند، يعني 8 ساعت شيفت صبح، 8 ساعت شيفت عصر و 8 ساعت شيفت شب و يا دو شيفت 12 ساعته. اين سيستم در بخش توليد در جاهايي كه نظام توليدي پيوسته است، مانند پالايشگاهها، صنايع پتروشيمي، كارخانه هاي سيمان و… و در بخش خدمات مانند بيمارستانها، نيروي انتظامي، فرودگاهها و… به كار مي رود(5).

شيفت هاي كاري به دو صورت ثابت و چرخشي است. در نوبتكاريهاي كشورهاي آمريكا و كانادا حدود 42 درصد افراد نوبتكار از سيستم نــوبتكاري متغير (چرخشي) استفاده مي كنند(7). طبيعي است در نوبتكاري ثابت عده اي هميشه شب كار خواهند بود و اين مضرات زيادي براي آنها به همراه خواهد آورد. محدوديتها و اقتضائات خاص نوبتكاري باعث شده تا هر كسي در اين سيستم ها دوام نياورد و مديران را بر آن داشته تا درمورد بهبود وضعيت و شرايط شغلي افراد به فكر فرورفته و راهكارهايي را ارائه دهند. مطالعاتي كه توسط هارينگتون انجام شده نشان مي دهد فقط 10 درصد افراد از نوبتكاري لذت مي برند و بقيه به نحوي با آن مي سازند و گاهي راهي به جز نوبتكاري ندارند(9).

در اين سيستم ها، خستگي، واماندگي، كسالت، انزوا، امراض روحي و رواني و بيماريهاي جسمي و بسياري مسائل ديگر شايع و رايج است. مطالعات انجام شده در صنايع پتروشيمي نيز نشان مي دهد رضايت شغلي كاركنان بخش عملياتي از رضايت شغلي بخش ستادي كمتر است و اختلاف آنها معني دار است.

هرچند سيستم نوبتكاري به استفاده هرچه بيشتر و بهتــر از ماشين آلات و توليد بيشينه مي انجامد، اما نبايد فراموش كرد كه معايب و مضراتي هم دارد كه به طور خلاصه مي توان آنها را به صورت زير برشمرد:

الف) شيفت هاي ثابت: همانگونه كه در بالا اشاره شد، در اينگونه موارد عده اي دائماً نوبتكار شبانه خواهند بود و كارهاي شبانه، ساعت بيولوژيك بدن را، كه زمان خواب، زمان غذا خوردن و زمان استراحت را تعيين مي كند، به هم مي زند و اين وضعيت عوارض بسياري دارد. ازطرف ديگر علاوه بر اختلال در سيستم خواب افراد، برنامه ارتباطات با خانواده و ديگر اقوام و آشنايان نيز مختل مي شود. كم خوابي، كم اشتهايي و بيماريهاي قلبي و حالت انزوا و گوشه گيري از ديگر علائم مشاهده شده در بين شب كاران است (5).

ب) شيفت هاي متغير و چرخشي:

دو نوع شيفت چرخشي داريم: شيفت چرخشي جلوگرد (FORWARD ROTATING SHIFT) كه به صورت شيفت صبح شيفت
عصـــــــر شيفت شب مي چرخد و شيفت چرخشي عقب گرد (BACKWARD ROTATINGSHIFT) كه عكس حالت اول انجام مـــي گيرد. مطالعات نشان مي دهد رضايت شغلي و راحتي كاركنان در سيستم چرخش جلوگرد بيشتر از عقب گرد است.

دركل، در اين سيستم ها همه افراد نوبتكار به نحوي در مشكلات سهيم مي شوند و تبعات منفي شيفت ثابت وجود ندارد اما ازطرف ديگر مشكلات عديده اي چون به هم خوردن ريتم شبانه روزي، تنش، عوارض بهداشتي – ايمني و كم خوابي را نيز به همراه دارد(8). به هرحال در هر نوع از نوبتكاري معايب و مزايايي است و مدير بايد براساس تصميم گيري و اهداف يكي را برگزيند.

جداي از اين مباحث، پاره اي از مشكلات به ساختار سازماني و شرايط محيط كار و تناسب آن با سيستم نوبتكاري برمي گردد و مدير مي تواند به راحتي آنها را با اتخاذ تدابيري مرتفع گرداند. ايـــن پيشنهادات درقالب توصيه هايي خواهدآمد.

عوامل به وجود آورنده فشار عصبی و تنش در کار

شیفت و نوبت کاری

عوامل تنش زا تقريباً در زندگي همه افراد وجود دارد. محيط كاري نيز بنابه شرايط خود بي بهره از چنين عواملي نيست. اگر اين عوامل خارج از كنترل كاركنان باشند به آسيبهاي جدي منجر خواهندشد. لذا ضرورت دارد مديران بويژه در نظامهاي نوبتكاري، اين عوامل و منابع استرس را شناخته و آنها را رفع يا كنترل كنند. عوامل به وجود آورنده تنش به دو دسته فيزيكي و سازماني تقسيم مي شوند:

عوامل تنش زاي جسمي و فيزيكي: شامل صدا و دماي بيش از حد بالا يا بيش از حد پايين، لرزشهاي شديد و يا حتي سيستم شيفتي چرخشي و متغير مي شود.

عوامل تنش زاي سازماني: شامل مواردي چون خستگي، يكنواختي و عدم تنوع در كار، عدم رضايت شغلي، عدم امنيت شغلي، ابهام در مسئوليت، انزوا، ميزان ريسك و خطر شغل است(2).

به نظر مي رسد در صنايع نوبتكار امكان وقوع هر دو نوع عوامل وجود دارد و شايد نارضايتي كاركنان تاحدي به اين مسائل مربوط باشد. اگر بخواهيم به صورت بسيار خلاصه عوارض و تبعات بهداشتي – ايمني ناشي از بروز و دوام تنشهاي شديد ومزمن در بين كاركنان را برشماريم، مي توان گفت: بيماريهاي قلبي، فشارخون بالا، امراض گوارشي، جوشهاي پوستي، تنگي نفس، اختلالات عصبي و رواني، عدم تعادل در برقراري ارتباطات سودمند، خستگي، واماندگي، غيبت و جابجايي، اعتياد به موادمخدر و مشروبات الكلي، افزايش ضايعات و تصادفات در كار و بسياري موارد ديگر نمونه هايي هستند كه مانع از تحقق اهــــــــــــداف سازمان و افراد مي شوند (2)

در رابطه با استرس كاري چند نكته قابل توجه است:

الف) در شناسايي تنش شغلي چند فاكتور زير بايد مدنظر باشد:

• عوامل و علل تسهيل كننده تنش؛
• محل بروز استرس؛
• تناوب و شدت عوامل تنش زا؛
• گستردگي مشكل.

ب) در شناخت و تشخيص تنش شغلي به شاخصهايي چون ميزان بيماري، مرخصي هاي پزشكي، نرخ جابجايي، گزارشهاي بخش ايمني و بهداشت و دعاوي خطرات شغلي بايد توجه كرد.

ج) همكاري مديران و كاركنان در كنار هم براي از بين بردن مشكلات لازم و ضروريست و بدون هريك از اين دو، مشكل كماكان برجاي خود باقي خواهدماند.

د) لازمست هرچند ماه يكبار ارزيابي دقيقي از وضعيت پرسنل نوبتكاري و مشكلات ايشان به عمل آيد.

حال سوال اينجاست كه باتوجه به عوامل تنش زا در سازمانها، چه راهكارها و پيشنهــــادهايي براي مديران صنايع نوبتكار دررابطه با برطرف كردن يا كاهش تنش و مشكلات در سيستم نوبتكاري مي توان داشت، كه ازطريق آنها نه تنها شرايط شغلي ارتقا و بهبود يابد، بلكه رضايت شغلي كاركنان بخش عملياتي و نوبتكاري بالا رود.

. از اين حيث ما به بيان مشكلات سيستم هاي نوبتكاري پرداخته و راه حلهايي را نيز پيشنهاد مي كنيم.

1 – خستگي: در 88 درصد شركتهاي نوبتكار آمريكا و كانادا، خستگي و افسردگي ناشي از كار، جزء مشكل ذكر شده است. اين عامل كه ناشي از يكنواختي، عدم تحرك، تكراري بودن كار، نياز به دقت زياد، تنش زا بودن كار است در سيستم هاي نوبتكاري شايع است (7).

2 – عوارض جسمي: كه ناشي از به هم خوردن چرخه شبانه روزي كاركنان است و در نوبتكاريهاي چرخشي نيز ديده مي شود عبارتند از:

1. بيماريهاي قلبي؛
2. ناراحتيهاي گوارشي مانند كم اشتهايي، زخم معده و…؛
3. ديابت؛
4. اعتياد به سيگار، موادمخدر و مشروبات الكلي؛
5. فشار خون بالا؛
6. اختلالات رواني؛
7. انزوا.
8. استرس كاري
9. عدم رضايت شغلي و احساس حقارت و خودكم بيني
10. آسيب پذيري درمقابل مشكلات جسمي و روحي
11. اختلال در روند تعامل و برقراري ارتباط با ديگران ازجمله خانواده (5).

پيشنهادات برای مديريت سيستم نوبتكاری

نوبت کاری

حال به طرح و ارائه توصيه ها و پيشنهادهايي براي رفع مشكلات و مـــوانع پيش گفته در محيط كار وكم كردن عوارض منفي ناشي از نوبتكاري مي پردازيم:

1. وضعيت و شرايط نور، غذاخوري و تفريح و سرگرمي افراد بهبود يابد؛
2. درصورت امكان هر فرد بيش از دو شيفت شبانه پشت سر هم نداشته باشد؛
3. درصورت امكان هر فرد بيش از دو شيفت شبانه دوازده ساعته پشت سرهم نداشته باشد؛
4. تقسيم روزهاي مرخصي و تعطيلي بين شيفتها، يعني از جمع كردن روزهاي مرخصي بپرهيزيد زيرا احتمال تصادفات بالا مي رود؛
5. اجازه استراحت، تفريح و ارتباط با كاركنان ديگر را به افراد بدهيد؛
6. كاركنان را در ابتداي امر نسبت به عوارض احتمالي نوبتكاري مطلع سازيد و مورد سبك زندگي خاص نوبتكاري را اعم از وعده هاي غذايي، شيوه خواب، ورزش و… به ايشان آموزش دهيد؛
7. اصول ارگونومي را در محيط كار براي افراد اجرا كنيد؛
8. توصيه ها و نكات بهداشتي را به صورت پوستر در اطراف سازمان بچسبانيد و هم در پاكتهاي حقوق و دستمزد، براي كاركنان بفرستيد؛
9. در بين كار اجازه خواب كوتاه به كاركنان بدهيد. چه اينكه هم اكنون حدود 48 درصد كارخانه ها و شركتهاي نوبتكار، به افراد اجازه خواب در بين كار و در زمان استراحت و تفريح را مي دهند (7)؛
10. بـــراي نوبتكاران بويژه كساني كه شبها كار مي كنند محيطي را فراهم سازيد كه به فعاليت و نرمش و ورزش بپردازند
11. از بي سيم در شيفت شبانه استفاده كنيد تا امنيت و برقراري ارتباط سريع تسهيل گردد؛
12. معاينات سالانه دقيقي از كاركنان به عمل آوريد؛
13. سيستم نوبتكاري چرخشي جلوگرد (روز، عصر، شب) را به جاي نوبتكاري چرخشي عقب گرد (روز، شب، عصر) جايگزين كنيد؛
14. براي شيفت هاي مختلف، پاداشهاي مختلفي را قرار دهيد. براي شيفت شب ميزان پاداش را بيشتر كنيد؛
15. برنامه ايمني دررابطه با رفتار افراد را به اجرا درآوريد؛
16. گروههاي ايمني تشكيل دهيد كه مسائل شيفتهاي مختلف را بررسي كنند؛
17. در محيط كار استريو با موسيقي ملايم يا راديو نصب كنيد؛
18. مواد آموزشي نوبتكاران را افزايش دهيد؛
19. تدبيري بينديشيد كه مديران بخش منابع انساني، عصرها و شبها بيشتر حضور داشته باشند؛
20. دركنار قهوه و چاي، تغذيه شكلاتهاي مقوي در برنامه قرار دهيد؛ – از اضافه كاريهاي زيادي پرهيز كنيد؛
21. گاهي خط را بدون اطلاع قبلي تعطيل كنيد _(البته اگر هزينه آن بالا نيست) و افراد را به نحوي موردنوازش قرار دهيد. مثلاً آنها را به استخر شنا ببريد يا پاداش به ايشان بدهيد؛
22. به افرادي كه يك فصل را بدون غيبت در كار شركت كرده اند پاداش خوب بدهيد؛
23. به افرادي كه از شيفت روز به شيفت شب بروند پاداش خوب اعطا كنيد؛
24. اتاقهايي براي «چرت بين كار» با صندليهاي راحت و محيط ساكت آماده سازيد(10)؛
25. اجازه دهيد افراد شيفتهاي خود را با هم جابجا و يا معامله كنند؛
26. كاركنان را در تصميم گيريها دخالت دهيد؛
27. در برخي آموزشها از كاركنان براي آموزش استفاده كنيد؛
28. خبرنامه اي حاوي تذكر نكات مهم و مفيد براي كاركنان نوبتكار منتشر سازيد
29. از سري برنامه هاي كمك به كاركنان براي سازگار كردن افراد با عوامل تنش زا استفاده كنيد؛
30. از چرخش شغلي بين نوبتكاران براي افزايش تنوع، كــارايي و رضايت شغلي استفاده كنيد (3 و 10)؛

البته به كاركنان نيز توصيه مي گردد نكات زير را جدي گرفته و اجرا نمايند تا وضعيت كاري و روحي آنها بهبود يابد:

1. محل بسيار آرام و ساكتي براي خواب خود درنظر بگيريد و سعي كنيد هر نوع عامل ايجاد صوت و به هم زننده آرامش را از اطراف خود حذف نماييد.
2. اگر جــزء نوبتكاران بويژه شب كاران هستيد به ورزش و تمرينات بدني روزانه توجه بيشتري داشته باشيد. حداقل پياده روي، چرخيدن در اطراف، فعاليت با دوستان را از دست ندهيد.
3. حتماً رژيم غذايي تاييد شده اي را تنظيم كرده و براساس آن جلو برويد. سعي كنيد هميشه از سبزيجات و ميوه هاي تازه استفاده كنيد.
4. در سر كار براي خود تنوع ايجاد كنيد، مثلاً گاهي قدم بزنيد، گاهي به دستشويي رفته و آبي به صورت بزنيد و نفسي تازه كنيد. به نوار يا راديو گوش دهيد.
5. با خانواده خود آخر هفته ها به مسافرت و گردش رفته و كمبود ارتباطات را جبران كنيد.
6. بعداز شيفت شبانه بلافاصله به رانندگي نپردازيد.
7. كمتر از قرصهاي خواب آور استفاده كنيد، به عبارت بهتر خود را به آنها عادت ندهيد.
8. تاحد امكان از اضافه كاري بلافاصله بعد از شيفت بپرهيزيد (5).

نتیجه گیری

تعداد بسياري از شركتها و سازمانهايي كه ازسيستم هاي نوبتكار به طور موقت يا دائمي بهره مي برند، مشكلات مرتبط با منابع انساني نوبتكاران بويژه در زمينه رضايتمندي ايشان، وجود روشها و راهكارهاي تجربه شده در دنيا جهت ارتقا بهره وري و رضايتمندي، همه بر استفاده از چنين راهكارهايي كه برخي از مهمترين آنها در اين مقاله موردبررسي قرارگرفته، دلالت مي كند

حتما بخوانید:

⇐ نوبت کاری (شیفت کاری)

⇐ نوبت كاری و ديگر انواع برنامه های كار

⇐ نوبت کاری و تاثیر آن بر ایمنی و تندرستی کارکنان

⇐ مشکلات و اثر نوبت کاری بر عملکرد و بهره وری

⇐ راهكارهاي كاهش تنش براي كاركنان نوبتكار

⇐ بررسی اثرات نوبت كاری بر روی كارمندان مراقبت بهداشتی

Sirvan Sheikhi

هیچ وقت حرف استادمو (دکتر مرتضی مرتضوی) فراموش نمی کنم که گفت مهم نیست چی میخونی یا چیکاره می کنی مهم اینه هر کار کردی بهترین باشی. تک تک ما می تونیم در راستای فرهنگ سازی و ارتقا سطح علمی رشتمون گام برداریم, کافیه سطح اطلاعاتمون را بالا ببریم و همیار هم باشیم. امیدارم که تونسته باشم در این راستا کمکی به هم رشته های عزیزم کرده باشم.