نوبت كاری و ديگر انواع برنامه های كار
نوبت كاری و ديگر انواع برنامه های كار
نوبت كاری و ديگر انواع برنامه های كار
Shifts and other types of work
پس از انقلاب صنعتي ساعات كار كارگران بشدت افزايش يافت و به شش روز در هفته و هر روز 14 تا 16 ساعت هم رسيد. اما بعدها به دلايل حقوقي، مذهبي و اجتماعي تعديل هايي در آن بوجود آمد. هم اكنون تقريباَ همه مردم در كشورهاي جهان پذيرفته اند كه بايد در طول هفته 5 روز و جمعاَ 40 ساعت در هفته كار كنند. اما چگونگي توزيع اين مقدار ساعات كار در روز و تعداد روزهاي كار در هفته و همچنين ساعات آغاز و پايان كار در طول روز، در كارگاهها متفاوت مي باشد. در زير به تعدادي از برنامه هاي كار متداول اشاره مي شود.
1- نوبت كاری
مشاغل زيادي هستند كه به لحاظ ماهيت و همچنين ملاحظات مشاغل اقتصادي، در تمام ساعات شبانه روز تداوم دارند. شاغلين اين مشاغل مجبورند 8 ساعت كار خود را در يكي از نوبتهايي كه در طول شبانه روز قرار مي گيرد، انجام دهند. مشاغلي از قبيل پليس، پرستاري و بعضي فعاليتهاي توليدي و خدماتي سه نوبت كار (معمولاَ هر نوبت 8 ساعت) در طول شبانه روز دارند كه در هر نوبت گروهي از كاركنان به كار اشتغال مي ورزند.
نوبت كار براي كارگران يا كارمندان مي تواند در يكي از نوبتهاي سه كانه، ثابت باشد و يا هر چند وقت يک بار تغيير كند. نوع اول را نوبت يا شيفت ثابت گويند. اما نوع دوم كه در آن فرد، بعد از چند روز يا يك هفته، يا دو هفته و يا يك ماه كه در نوبت معين كار نموده است، در نوبت ديگري بكارش ادامه مي دهد، و اين تغيير دائماَ تكرار مي شود، نوبت چرخشي ناميده مي شود.
نوبت كاري مي تواند از جنبه هاي مختلف اثرات ويرانگري بر سلامت جسمي و رواني، ايمني، بهره وري، وضعيت خانوادگي و اجتماعي به جا گذارد. در اين رابطه همين بس كه فجايع صنعتي بزرگي نظير انفجار كارخانه مواد شيميايي بوپال هند و نيروگاه هسته اي تري مايل آيلند امريكا و بسياري حوادث كوچك و بزرگ ديگر در نوبت شب رخ داده اند. وقت آن رسيده است كه با مسئله نوبت كاري به طور جدي تر برخورد و مشكلات نوبت كاران را باور كنيم.
فرد نوبت كار بايد به طور علمي به مشكلات خود توجه نمايد و از ماهيت آن ها و همچنين وضعيت خود آگاهي هاي ضروري را به دست آورد و درصدد چاره جويي برآيد.
به يقين اين امر تنها از طريق آموزش عملي مي گردد. كارفرما نيز بايد به مشكلات ناشي از نوبت كاري در افراد خود پي برد، نظام نوبت كاري را به نحوي طرح ريزي و تدبير كند كه علاوه بر مسائل اقتصادي و مديريتي، اساس گاه زيست شناختي مسئله نيز مد نظر قرار گيرد. مطمئنا آنچه كه براي كارفرما اهميت دارد نيروي نوبت كار تندرست و فرآور است.
هدف از اينكه سازمانها، نوبت كار كاركنان خود را در صورت داشتن نوبتهاي مختلف هر چند وقت يكبار تغيير مي دهند، از يك طرف كاهش آثار منفي كار نوبتهاي شبانه است و از طرف ديگر اجابت درخواست كاركنان شب كاري است كه مي خواهند فرصت كار كردن در روز هم به آنان داده شود.
2- كار متراكم
در اين برنامه كاري معمولاَ افراد موظفند كه 4 روز در هفته و هر روز 10 ساعت كار كنند اين نوع برنامه كار از دهه 1970 به ابتكار دو شركت نفتي در آمريكا رايج شد.
3- برنامه كار انعطاف پذير
نوع ديگر از برنامه هاي ساعات كار انعطاف پذير است. اين برنامه ها تشكيل شده اند از ساعاتي ممتد از روز كه امكان كاركردن در طول آن زمان در سازمان وجود دارد . مثلاَ 12 ساعت در طول روز از 6 صبح تا 6 بعد از ظهر، و چند ساعت ثابت شامل ساعات پيک كه همه كاركنان، در آن مدت در واحد كار حضور دارند، به اضافه ساعات متغير ديگري كه قبل و بعد از ساعات پيک قرار دارد و كاركنان مي توانند به دلخواه مابقي ساعات موظف را تا 8 ساعت، از يكي از آنها انتخاب نمايند. مثلاَ در يک رستوران ساعت پيک كار بين 11 صبح تا 2 بعد از ظهر است.
يک كارگر مي تواند علاوه بر اين سه ساعت كه الزاماَ در رستوران كار مي كند، 5 ساعت ديگر (تا 8 ساعت) را به انتخاب خود از ساعت 6 تا 11 صبح يا از 2 تا 7 بعد از ظهر در رستوران حضور داشته باشد. اين نوع برنامه ها براي اولين بار در آلمان غربي شروع و سپس در آمريكا رايج شد . هدف از اجراي چنين شيوه هايي جذب نيروي انساني مورد نياز در شرايط كمبود، مساعد ت با كاركنان در انجام مسوليت هاي خانوادگي، هماهنگي با نظم حمل و نقل شهري و تامين نيازها و رضايت مشتريان در طول شبانه روز مي باشد.
يک شكل خاص از اين برنامه ها كه بسيار انعطاف پذير است زمان شناور 3 ناميده مي شود. بر طبق اين برنامه مستخدم مي تواند هر زمان از روز را به مدت 8 ساعت و جمعاَ 40 ساعت در طول هفته به واحد كار، آمدورفت داشته باشد. اين برنامه براي مشاغلي مانند ماشين نويسي و حسابداري كه نياز به حضور دائمي مستخدم نيست مورد استفاده قرار مي گيرد.
نمونه ويژه ديگري از برنامه هاي انعطاف پذير برنامه كار آزاد 4 مي باشد، بر اساس اين برنامه مستخدم برنامة كار خود را در يك جدول هفتگي يا 15 روزه و يا يك ماهه البته بر حسب نياز سازمان تنظيم مي نمايد. در شكل ديگري از برنامه متغير، ساعات كار روزانه در اين جدول مي تواند تغيير كند.
يک برنامه كار با ساعات انعطاف پذير
پیک |
انعطاف پذیر |
پیک |
انعطاف پذیر |
5 6 |
2 3 4 |
11 12 1 |
6 7 8 9 10 |
4- كار مشاركتی دو نفره
اين برنامه بصورتي است كه دو نفر، هر كدام در يك نوبت از روز به گونه اي در ساعات كار با هم مشاركت مي نمايند. كه روي هم رفته در طول هفته 40 ساعت موظف كار كنند. اين نوع كار نوبتي اغلب در كارهايي نظير تدريس و حسابداري بخصوص در بين زن و شوهرها مرسوم شده است. مثلاَ يک مرد از ساعت 8 صبح تا 12 ظهر در مدرسه تدريس مي نمايد و همسرش كار او را از ساعت 2 تا 6 بعد از ظهر در آن مدرسه ادامه مي دهد. مسلماَ در اين چنين حالتي كار دو نفر يكسان و شامل يك وظيفه شغلي است.
5- پيک پرداخت
اين برنامه شامل پرداخت دستمزدي اضافه بر دستمزد مرسوم، به كاركناني كه فقط براي كار در ساعات پيک كاري در يک واحد استخدام شده اند مي گردد. مثلاَ اگر مزد ساعتي معمولي يک كارگر در يك شغل معين 200 تومان باشد، اين كارگر هر روز 3 ساعت در ساعات پيک، در يک واحد، با دستمزد 300 تومان براي هر ساعت به كار اشتغال مي ورزد. اين نوع استفاده از نيروي انساني بيشتر در بانكها و رستورانها رايج است. پرداخت دستمزد اضافي به اينگونه مستخدمين بدين علت است كه تعداد داوطلبين شغل براي فقط 3 ساعت كار در روز بسيار اندک است. اين برنامه كار در عين حال كه موجب رضايت مستخدم مي گردد، براي سازمان كار هم صرفه جوئي مالي قابل ملاحظه اي را به دنبال دارد.
6- كار دوم شبانه
عبارت از شغلي است كه فرد بخاطر نياز مالي يا علاقه خاص، علاوه بر ساعاتي كه در يک سازمان بعنوان شغل اصلي اشتغال دارد، در سازماني ديگر در شب بعهده مي گيرد.
ساعات فعاليت شبانه فرد در واحد كار دوم بر حسب نياز سازمان، متفاوت است. اين نوع كار در حال حاضر به علت پايين بودن سطح حقوق و دستمزد بخصوص در كشور ما در ميان كارمندان دولت رواج بسياري پيدا نموده است. در ايالات متحده بين 5 تا 17 درصد كاركنان كار دوم شبانه دارند و حتي در بعضي مشاغل مانند داده پردازي، اين نرخ به 30 درصد هم مي رسد.
7- كار در خانه
يكي از انواع برنامه هاي كار غير ثابت، كاركردن در خانه است. اين نوع فعاليت در كشور ما مخصوصاَ در بين زنان سابقه طولاني دارد. از قديم الايام، زنان روستايي و تا حدودي شهري ضمن خانه داري، براي كسب درآمد، به كارهاي ديگري در خانه اشتغال داشته و محصول كار خود را كه اغلب صنايع دستي مي باشد، براي فروش به بازار (مغازه ها يا كارگاه ها) عرضه مي كنند. اين كالاها در حال حاضر بسيار متنوع شده است.
اما امروز كار در خانه، از يک طرف در بين مردان و از سوي ديگر در مشاغل پيچيده و عالي توسعه زيادي پيدا كرده است. مشاغلي از قبيل طراحي ساختمان، محاسبات سازه، نقاشي، گرافيک، ترجمه، نويسندگي براي روزنامه و برنامه نويسي كامپيوتر، فرد را قادر مي سازد كه كار خود را در خانه انجام داده و محصول كار را به سازمان، واحد يا اشخاص سفارش دهنده ارائه دهد. البته اين شيوه كار در خانه، توسط افرادي انجام مي گيرد كه خود مستقلاَ كار مي كنند و ملزم به استخدام در واحد يا سازماني نيستند.
يک شكل خاص از كار در خانه به گونه ايست كه سازمان ها و واحدهاي كار، اين اجازه را به كاركنان خود مي دهند كه بيشتر در خانه خود به كار اشتغال داشته و از طريق شبكه هاي ارتباطي از قبيل تلفن و كامپيوتر با اداره خود ارتباط برقرار كنند. اين نوع اشتغال را اصطلاحاَ مبادله كار از راه دور گويند. كاركنان بسياري از شركتها، كارهايي مانند: بازاريابي، انتقال اطلاعات و برنامه نويسي كامپيوتري را در خانه خود انجام داده و از طريق كامپيوتر و مودم، كار خود را به مركز اداري خود انتقال مي دهند. بطوريكه در گزارش سال 1994 بارنز آمده است، در حال حاضر 6 درصد كاركنان بخش خصوصي ايالات متحده آمريكا را اينگونه مستخدمين تشكيل مي دهند.
يک نمونه از اين برنامه كار براي زنان خانه دار، اخيرا در زمينه تبليغات در تهران ظهور كرده است. بدين شكل كه يک موسسه تبليغاتي، تعدادي زن خانه دار را در مناطق مختلف شهر، با پرداخت حقوق ماهيانه و پورسانت، به خدمت گرفته و شماره تلفن خانه هاي آنان را براي تماس مشتريان در روزنامه ها يا برگه هاي تبليغاتي درج مي كند. مشتريان از طريق اين تلفن ها اطلاعات لازم را در مورد كالا يا خدمات مورد نياز خود، از منشي خانگي دريافت مي دارند.
8- كار و استراحت
يكي از متغيرهايي كه بر عملكرد فرد در محيط كار اثر مي گذارد استراحت است. منظور از استراحت، توقف فعاليت كارگر يا كارمند است جهت تجديد نيرو كه براي مدت كوتاه يا طولاني در بين ساعات يک نوبت كار صورت مي گيرد.
تحقيقات نشان داده است كه هر قدر مدت اشتغال طولاني تر باشد، نياز به استراحت بيشتر است. همچنين بين مدت استراحت و سطح كارآيي تا حدي از استراحت رابطه مستقيم و از آن پس رابطه معكوس وجود دارد. مثلاَ بعد از 2 ساعت كار، يک استراحت 12 دقيقه كارآيي فرد را نسبت به قبل خستگي كاهش مي دهد.
از سوي ديگر فاصله زمان استراحت از آغاز كار نيز در اين امر دخالت دارد. بدين معني كه استراحت بايد قبل از تضعيف كامل قواي اندام هاي حركتي، بعبارت ديگر پيش از رسيدن فرد به حداكثر ظرفيت خود صورت گيرد. روانشناسان بر اين باورند كه استراحت زماني بيشترين اثر مثبت را در عملكرد بجا مي گذارد كه 60 تا 70 درصد كار روزانه انجام گرفته باشد. اين پژوهش ها همچنين ثابت كرده اند كه استراحت هاي كوتاه اما در چند نوبت، در بين ساعات كار مفيدتر از استراحت طولاني در يک نوبت است.
مفيدترين مدت استراحت، پنج درصد كل مدت فعاليت شناخته شده است كه بايد در نوبتهاي متعدد با يك روند افزايشي در حين كار صورت گيرد.
البته بايد دانست كه نه تنها عامل تفاوتهاي فردي بلكه تفاوتهاي گروهي از قبيل جنس، سن در اين امر دخالت دارد. از طرفي ديگر عوامل فيزيكي محيط كار نيز از جمله حرارت و روطبت بايد مورد توجه قرار گيرد.
9- تاثير برنامه های كار بر انسان
به اين پرسش كه كار فرد بر او چه اثرات فيزيولوژيكي، رواني و اجتماعي برجا مي گذارد، به هيچ وجه نمي توان يک پاسخ روشن و مشخص داد، زيرا عوامل گوناگوني در اين زمينه دخالت دارند. ما در فصل هشتم راجع به عوامل فيزيكي محيط كار و تاثير آنها بر فرد و عملكرد او به تفصيل بحث كرديم . اما هنوز متغيرهاي فراواني هستند كه در جريان كار، جسم، روان، رفتار و شرايط اجتماعي آدمي را تحت تاثير قرار مي دهند.
يكي از اين متغيرها نوع شغل است. اينكه شغل فرد مستلزم فرايندهاي شناختي و ذهني باشد يا كنشهاي حركتي، يكنواخت باشد يا متنوع، انفرادي باشد يا گروهي، درگير شبكه ارتباطي گسترده اي با ديگران باشد يا نباشد، هر كدام در فرد واكنش هاي متفاوتي ايجاد مي كند. گذشته از آن، نوع تكنولوژي يكي ديگر از عوامل مهم در تعامل فرد با كار او مي باشد.
عومل مهم ديگري كه در جريان كار، فرد را تحت تاثير قرار مي دهند، ساختار سازماني، نظام نظارت و كنترل و الگوي رهبري است. براي شناخت و بررسي اين عوامل بايد به كتب روانشناسي سازماني مراجعه نمود.
آخرين دسته از عوامل مداخله گر در چگونگي و ميزان تاثير كار بر انسان حجم فعاليت و توزيع آن در طول روز و هفته مي باشد.
1-9 آثار فيزيولوژیکی
آثار كار بر فرد از جنبه هاي مختلف بستگي زيادي به نوع برنامه كار دارد. برنامه كار متراكم را كه معمولاَ شامل 10 تا 12 ساعت كار در روز و 4 روز در هفته مي شود، بسياري از مردم خسته كننده مي دانند. گرچه همه پژوهش ها اين نظريه را تائيد نمي كنند، اما عموماَ به همين نتيجه رسيده اند.
شب كاري عوارض فيزيولوژيكي قابل توجهي بدنبال دارد. مهمترين اين عوارض، بهم خوردن نظم فيزيولوژیک بدن است. زيرا با كاركردن مداوم در شيفت هاي دوم يا سوم روز، نظم غذا خوردن و خواب مستخدم دچار اختلال مي شود. به همين دليل اين افراد مبتلا به ناراحتي هاي گوارشي، بي اشتهايي و اشكال در خواب مي گردند. يكي از پژوهش ها نشان داده است كه كارگران شب كار 9 برابر كارگران روز كار دچار بيماري كليت مي شوند.
با اين حال كاركنان ترجيح مي دهند كه در نوبت ثابت شبانه كار كنند و در نوبتهاي چرخشي كار نكنند. زيرا آنان معتقدند كه مي توانند آهنگ فيزيولوژيک بدن را با ساعات نوبت كار خود منطبق سازند. بررسي هاي انجام شده به اين نتيجه رسيده است كه نوبت ثابت، مسائل فيزيولوژيكي كمتري را نسبت به نوبت چرخشي ببار مي آورد. مطالعات جمال در سال 1981 نشان داد خستگي ناشي از كار در نوبت ثابت كمتر از نوبت چرخشي است.
2-9 آثار رواني
گرچه تحقيقات انجام شده عموماَ حاكي از اين است كه برنامه كار متراكم موجب خستگي بيشتر كاركنان مي شود، اما بررسي مورز 2 كه در سال 1990 صورت گرفت، افزايش تقويت روحيه كار و رضايت شغلي را نيز نشان مي داد . همچنين پژوهشي كه توسط اسميت و همكارانش انجام پذيرفت بيانگر رضايت شغلي بالاي معدنچيان پس از ساعات كار روزانه آنان از 8 ساعت به 12 ساعت بود . در چنين شرايطي مستخدمين ممكن است دچار خستگي واقعي شوند كه در صورت برنامه مفيد استراحت در حين كار، تقليل مي يابد، اما كمتر دچار خستگي روانی مي گردند.
در مورد ساعات انعطاف پذير كار در روز، بايد گفت به لحاظ توانايي كاركنان در كنترل ساعات كار خود، شغل آنان از وسعت اختيار و تصميم گيري بيشتري برخوردار مي شود كه در نتيجه بايد موجب خرسندي از كار گردد. مطالعات استس 3 رضايت شغلي بالايي را در كاركناني كه ساعات كارشان انعطاف پذير مي باشد نشان مي دهد. اين قبيل كاركنان معمولاَ دچار خستگي و اشباع رواني نمي شوند.
اما كاركردن در خانه به فرد اين امكان را مي دهد كه بطور مستقل و در ساعات دلخواه كار كند. اين امكان خود موجب تقليل فشارهاي رواني و در نتيجه رضايت از كار مي گردد. علاوه بر آن آرامش و امنيت و راحتي كه در محيط خانه وجود دارد فرد را از لحاظ رواني در وضعيت رضايت بخشي قرار مي دهد.
كار در نوبت هاي شبانه علاوه بر آثار فيزيولوژيكي، عوارض ذهني و رواني هم بدنبال دارد. بررسي هاي كاليگان (1979) اين تاثيرات را تاييد كرده است البته بسياري از اختلالات ذهني و رواني ناشي از عدم هماهنگي برنامه كار فرد با نوبت كار ديگران است. تحقيقات جمال كه قبلاَ به آن اشاره شد، خرسندي از كار كاركنان نوبت ثابت شبانه را در سطح بالاتري نسبت به افرادي نشان مي دهد كه در نوبت چرخشي كار مي كنند. در حاليكه برخي مطالعات حاكي از تغيير در خلق و خوي، افزايش تحريک پذيري و عصبانيت در شب كاران دائمي مي باشد.
3-9 آثار اجتماعي
برنامه كاري كه بيش از ساير برنامه ها آثار اجتماعي سودمندي بدنبال دارد، برنامه كار متراكم است. به همين دليل اين برنامه طرفداران زيادي دارد و همانطور كه اشاره شد به سرعت در بين سازمانها و واحدهاي كار، بخصوص در سه دهه اخير توسعه يافته است .
كاركناني كه بر اساس اين برنامه به كار اشتغال دارند، روزهاي تعطيلي بيشتري در هفته دارند ( 3 تا 4 روز). اين امر باعث مي شود اوقات بيشتري را با اعضاء خانواده خود بسر برند و بدون نگراني از كم خوابي به تفريحات شبانه خود بپردازند يا به مسافرتهاي كوتاه آخر هفته بروند. از سوي ديگر اين برنامه نتايج ثبات اقتصادي نيز در پي دارد كه كاهش هزينه رفت و آمد به محل كار و همچنين هزينه پرستاري فرزندان، از آن جمله مي باشد.
برنامه كار با ساعات متغير در روز نيز آثار مشابه اي دارد. آموت معتقد است با اينگونه برنامه كار، فرد فرصت پيدا مي كند به امور شخصي خود رسيده، در ساعات دلخواه استراحت كند و قادر باشد كودكان خود را به مدرسه برده يا از مدرسه بگيرد. استش حتي يكي از آثار مثبت كار با ساعات متغير را كاهش تعارض نقش ها مي داند.
برنامه كار پاره وقت و كار نوبتي دو نفره نيز برنامه مناسبي براي كساني است كه داراي مسئوليت هاي خانوادگي هستند. بخصوص كار نوبتي دو نفره بخاطر مزاياي اجتماعي كه دارد مورد استقبال قرار گرفته است. بطوريكه آموت اظهار مي دارد، توسعه اين برنامه به اين علت است كه همسران تمايل دارند در مشاغل يكسان با هم مشاركت نمايند . اين برنامه شرايط خوبي را براي زوجين فراهم مي آورد تا از كودكان خود در خانه مراقبت نمايند.
كار در خانه و بخصوص كار از راه دور از لحاظ اجتماعي داراي مزاياي زيادي است .
شاغلين مشاغل خانه اي، بدون هيچ گونه اختلال در برنامه هاي خانواده از نظر ارتباط با ساير اعضاء مراقبت از خردسالان يا سالمندان و انجام امور داخلي خانه از قبيل نظافت و آشپزي، قادر خواهند بود هر دو نقش اجتماعي و خانوادگي خود را ايفا كنند. مهمتر اينكه مبادله كار از راه دور مستلزم ارتباطات اجتماعي گسترده اي است كه فرد را از انزوا خارج مي سازد.
4-9 آثار عملكردی
عملكرد فرد در محيط كار تابعي است از انگيزش و خرسندي از شغل . از سوي ديگر ديديم انواع متفاوت برنامه هاي كار، روز وضعيت فيزيولوژيكي و همچنين شرايط رواني و ذهني فرد اثر مي گذارد. بنابراين عملكرد فرد برآيند عوامل انگيزشي، خرسندي از كار، شرايط فيزيكي و برنامه هاي كار است.
گرچه همه مطالعات، گفته مردم را درباره افزايش اشتباه در كار و سوانح كار ناشي از برنامه كار متراكم تاييد نمي كنند، اما روي هم رفته بهبود رفتار كار و نگرش را در اين برنامه ها به اثبات رسانده اند. پژوهش مورز حكايت از افزايش محصول در برنامه متراكم مي كند. در حاليكه ويليامسون و گاور هيچ تفاوت معني داري بين كاركناني كه 8 ساعت در روز كار مي كنند و افرادي كه 12 ساعت در روز به كار اشتغال دارند، مشاهده نكردند. اما در بعضي مشاغل كاهش زمان آماده شدن براي شروع كار و تميز كردن وسايل در پايان كار، آشكار است. منافع ساليانه اين صرفه جويي در وقت براي سازمانها قابل ملاحظه مي باشد.
استس به اين نتيجه رسيده است كه برنامه كار با ساعات انعطاف پذير موجب كاهش غيبت و نقصان اضافه كاري مي گردد.
گزارش سال 1994 ويس در مورد آثار مبادله كار از راه دور حاوي نتايج زير است: %27 افزايش عملكرد مديران در شركت بل آتلانتيك ، كاهش قابل ملاحظه هزينه هاي غيبت در شركت جي. سي. پني و آمريكن اكسپرس ، كاهش انصراف از كار در مؤسسه متروپوليتن لايف و بالاخره صرفه جويي چهارصد هزار دلاري در هزينه فضاي اداري شركت پاسيفيك بل.
كار در نوبتهاي عصر و دير وقت شب نيز روي عملكرد اثر مي گذارد. طبق يافته هاي جمال، ميزان غيبت در برنامه كار نوبت ثابت كمتر از نوبت چرخشي است. اما اگر كار شبانه دائمي باشد موجب خستگي مي گردد كه در نتيجه اشتباهات و سوانح كار افزايش پيدا مي كند.
جمال همچنين به اين نتيجه رسيده است كه كار دوم شبانه از لحاظ عملكرد هيچ تاثير خاصي بر فرد بجا نمي گذارد مگر ميزان غيبت شاغلين مذكور، يک روز در سال بيش از شاغليني است كه كار دوم شبانه ندارند. بي ترديد اين قبيل تاثيرات منفي، بيشتر روي شغل روزانه صبح مشاهده مي شود تا كار شب.
آنچه كه گفته شد، نتيجه مشاهدات و توصيه هاي پژوهشگراني است كه درباره تاثير برنامه هاي مختلف كار بر فرد، به مطالعه پرداخته اند. اما لازم است بدانيم ميزان و چگونگي و عمق تاثير اين عوامل و ساير عوامل يعني متغيرهاي فيزيكي محيط كار، نوع شغل، تكنولوژي، ساختار سازماني، نظام كنترل و شيوه هاي رهبري را بر فرد و عملكرد او، عامل تفاوتهاي فردي تعيين مي كند. زيرا همانطور كه در پايان فصل دوم اشاره كرديم، هر كدام از افراد ويژگي هاي نسبتاَ پايداري دارند كه واكنش آنان در برابر محرك ها و شرايط، تعيين مي كند. بنابراين هيچگاه نمي توان بطور قاطع رفتار و واكنش يک فرد را در برابر اين شرايط بر پايه يافته هاي پژوهشي پيش بيني كرد مگر آنكه همه ابعاد فيزيولوژيک، رواني، اجتماعي و فرهنگي او براي ما روشن باشد. اما پي بردن به همه خصوصيات يگانه آدمي اگر محال نباشد، لااقل بسيار دشوار است.
با اين حال از آنجا كه اين يافته ها حاصل پژوهشها و آزمونهاي نسبتاَ معتبر و پايايي است، مي تواند راهنماي عملي مفيدي در چارچوب مديريت منابع انساني باشد.
10-5 راه كارهای انطباق برای نوبت كاران
نوبت كاري مشكلي چند جانبه است و به همين دليل رفع آن به حل چندگانه نياز دارد مشكلات ذاتي موجود در نوبت كاري از سه عامل خواب، دستگاه سيركادين و شرايط خانوادگي و اجتماعي سرچشمه مي گيرند. هرگونه راه حل كارآمدي كه قرار است به انطباق نوبت كار كمک كند مي بايست اين سه عامل را در نظر گيرد:
الف) راهكارهای خواب: هدفي كه نوبت كار در اين رابطه دنبال مي كند به دست آوردن آن به مقدار كافي است. نوبت كاران آگاهانه يا ناآگاهانه در مورد خواب به خود فريب مي دهند و توجه بسنده و شايسته به آن نمي كنند. اين يک امر حياتي است كه نوبت كاران بفهمند كه اهميت خواب در زندگي همانند اكسيژن در نفس كشيدن است. آن ها نبايستي اجازه دهند كه فشارهاي خانوادگي و اجتماعي موجب مختل شدن خوابشان شده و مانع استراحت كافي آنان گردند.
دارا بودن الگوي منظم خواب، مغتنم شمردن كليه ي فرصت هايي كه در طول هفته براي خواب به دست مي آيد، خوابيدن در محيطي مناسب و رعايت بهداشت خواب از جمله راه هاي بهبود وضعيت خواب است، توضيح اين كه منظور از بهداشت خواب انجام كارهايي نظير مسواک زدن و حمام كردن پيش از خواب، پوشيدن لباس خواب و منظم بودن عادات خواب است.
اغلب مشاهده مي شود كه نوبت كاران نوشيدني هاي حاوي كافئين مصرف مي كنند. در اين رابطه گفتني است كه كافئين دست كم براي مدت 5 ساعت در خون باقي مي ماند.
بنابراين، نوبت كاران نبايد هيچ گونه نوشيدني كافئين دار (از جمله چاي) در پنج ساعت مانده به شروع ساعات خوابشان بنوشند. صرف غذاي سبک و پرهيز از نوشيدن مواد حاوي كافئين احتمالاَ به عميق تر شدن و مداوم بودن خواب نوبت كار كمک خواهد كرد.
ب) راهكارهای دستگاه سيركادين: ساعت زيستي هيچ گونه وسيله ي جادويي براي اعلام زمان و نشان دادن شب و روز ندارد. آنچه كه ساعت زيستي انجام مي دهد يا تعيين مي كند بر اساس اطلاعاتي است كه به آن داده مي شود. اطلاعات از طريق نشانه هاي زماني به ساعت زيستي انتقال مي يابد. با استفاده از اين اطلاعات ساعت زيستي قادر به تشخيص شب و روز مي شود و به نحو صحيحي فعاليت مي كند.
براي دستيابي به يک راه حل، نوبت كار بايستي تشخيص دهد كدام نشانه ي زماني در جهت بهبود وضعيت تطابق با نوبت كاري تاثير مي كند و كدام يک بر خلاف آن و همچنين كدام يک قوي تر و كدام يك ضعيف تر عمل مي كند.
يكي از نشانه هاي زماني، روشنايي روز و تاريكي شب است كه نقش ويژه اي در فيزيولوژي بدن انسان ايفا مي كند. علاوه بر آن الگوی خواب و غذا خوردن، فعاليت هاي اجتماعي، صداو دماي محيط از ديگر نشانه هاي زماني هستند.
ج) راهكارهای خانوادگي و اجتماعي: اگر محيط خانه و جامعه مناسب و مطلوب نباشد، راه كارهاي پيش گفت به ندرت اثربخش خواهند بود. بنابراين، يكي از گام هاي مؤثر جهت حل مشكلات ناشي از نوبت كاري درك اين مشكلات از طرف خانواده و فرد حمايت خانواده از او است. اعضاي خانواده بايستي واقف باشند كه در راه كار انطباق، آنان نيز درگير بوده و لازم است كه نقش خود را به نحو احسن ايفا كنند. بدون شركت مستقيم خانواده در برنامه ي انطباق هيچ راه كاري موفق نخواهد بود و خانواده خود قرباني اين كشمكش خواهد شد.
مهيا نمودن محيطي آرام براي خواب نوبت كار و موكول نمودن كارهاي خانه يا خريد مايحتاج به وقتي مناسب از جمله اقداماتي هستند كه خانواده مي تواند در جهت كمگ به بهبود وضعيت خواب نوبت كار انجام دهد.
11- نقش مديريت در ارائه و اجرای راهكارهای انطباقی براي كاهش مشكلات نوبت كاری
اگرچه روش هاي ويژه اي وجود دارد كه نوبت كار مي تواند براي بهبود وضعيت خود آن ها را به كار بندد، اما در بيشتر موارد او خود از انجام اقدامات لازم ناتوان است و بايستي متكي به تدابير مؤسسه يا كارخانه اي باشد كه در آن كار مي كند. بنابراين با وجودي كه توجه به راه كارهاي خواب، ساعت زيستي و راه حل هاي خانوادگي – اجتماعي همگي به نوبت كار باز مي گردند، اما عموماَ انتخاب و وضع برنامه ي نوبت كاري، تغيير شرايط محيط كار، گزينش افراد و تعيين وظايف در هر شغل، جمله به مديريت سازمان مربوط مي شود. متاسفانه برخي از مديران به علت عدم آگاهي اين مسئوليت را جدي نمي گيرند.
الف) تغيير نگرش مديريت نسبت به برنامه ها و نوبت كاري: نخستين گام در اين امر متقاعد ساختن مديريت نسبت به اين موضوع است كه يك نگرش روشن و صحيح در مورد نوبت كاري باعث جلوگيري از هرز رفتن سرمايه كارخانه، افزايش بهره وري و فعال ماندن در بازار رقابت مي گردد. با افزايش مداوم هزينه هاي گزينش، استخدام، آموزش، داشتن نيروي كار انطباق يافته و رضامند از نظر اقتصادي توجيهي كاملا منطقي مي يابد، زيرا نبود انطباق و رضامندي در بين كاركنان سبب افزايش ميزان غيبت از كار، حوادث ناشي از كار و تغيير شغل مي گردد.
ب) چگونگي انتخاب برنامه هاي نوبت كاري: جهت چرخش نوبت كار در سرعت انطباق افراد از اهميت زيادي برخوردار است، به طوري كه چرخش رو به جلو (يعني نوبت صبح به نوبت بعداز ظهر و سپس شب) موجب انطباق سريع تر دستگاه زيستي مي گردد.
در تعداد زيادي از برنامه هاي نوبت كاري، تغيير نوبت كار به صورت هفتگي است. كارشناسان بر اين باورند كه از ديدگاه علم گاه زيست شناسي، چرخش هفتگي برنامه اي است كه در آن احتمال بروز مشكلات بيشتر است. اغلب صاحب نظران اروپايي و اسكانديناويايي چرخش سريع با يك دوره كوتاه (يك يا دو روز) را ترجيح مي دهند. در مقابل كارشناسان امريكاي شمالي چرخش هاي بسيار آهسته تر با يك دوره طولاني سه هفته يا بيشتر را توصيه مي كنند. در چرخش هاي سريع ساعت زيستي ويژگي روز جهت خود را حفظ مي كند و همچنين از انباشتگي كمبود خواب كه در دوره هاي طولاني شب كاري ايجاد مي شود، اجتناب مي گردد . شواهد علمي و تجربي زيادي وجود دارد كه نشان مي دهند كنار گذاشتن نظام چرخشي هفتگي و اتخاد نظام هاي چرخشي آهسته تر يا سريع تر مي تواند در رفع مشكلات نوبت كاران و بهبود وضعيت آنان تاثير شايان توجهي داشته باشد.
ج) روشنايي مطلوب در محيط كار: تقريبا بيشتر پژوهشگران اتفاق نظر دارند كه محيط كار روشن و برانگيزاننده، براي فرد شب كار بسيار بهتر و مطلوب تر از محيط كار تاريک و دلگير كننده است. مطالعات نشان داده است كه تماس فرد با روشنايي شديد (در حد روشنايي روز 12000-7000 لوكس) در هنگام شب كاري موجب توقف ترشح هورمون ملاتونين شده و بدين طريق از بروز احساس خواب آلودگي، خستگي و كاهش هوشياري جلوگيري مي نمايد. بنابراين، توصيه مي شود محيط كار شب كاران حتي الامكان از روشنايي بالايي برخوردار باشد.
د) خدمات باليني: ارائه خدمات باليني در محيط كار و مركزي كه متولي اين خدمات باشد مي تواند در كاهش تنش ناشي از نوبت كاري كمک شايان توجهي نمايد.
ه) غذاخوري و مكان هاي تفريحي: فراهم نمودن اين چنين تسهيلاتي مي تواند كمك قابل توجهي به انطباق نوبت كاران كند. بعضي پژوهشگران بر اين باورند كه كليه مشكلات گوارشي نوبت كاران ناشي از رژيم غذايي نامطلوبي است كه براي آنان در نظر گرفته مي شود.
و) برنامه افزايش آگاهي افراد نسبت به نوبت كاري: در اين برنامه به افراد كمك مي شود تا دريابند چرا دچار مشكل هستند و اطمينان حاصل كنند كه ضعيف يا بيمار نيستند و ازدواج موفقي ندارند. همچنين، در اين برنامه ها بر توسعه راه حل هايي كه هر فرد مي تواند براي كمك به بهبود وضعيت خود برگزيند، تاكيد مي شود.
دیدگاهتان را بنویسید
می خواهید در گفت و گو شرکت کنید؟خیالتان راحت باشد :)