اصول عمومی سم شناسی
اصول عمومی سم شناسی
اصول عمومی سم شناسی
فرمت:WORD تعداد صفحات: 66
هدف از اين بخش ارائه شرحي دقيق از اصول اوليه سم شناسي و راههاي استفاده از اين اصول مي باشد بطوريكه نوعي ارزيابي منطقي در مورد مخاطرات بهداشتي و ريسكهاي مربوط به تماس شيميايي انجام شود. اين بخش شامل مباحث زير مي باشد:
-
برخي تعاريف اوليه و اصطلاحات علمي
-
آنچه سم شناسان مطالعه مي كنند, علوم مختلفي كه سم شناسان براي رسيدن به هدف خود از آنها استفاده مي كنند و زمينه هاي تخصصي مورد علاقه سم شناسان
-
سم شناسي توصيفي و استفاده از مطالعات حيواني بعنوان اصل اوليه در شناخت مخاطرات، اهميت دز و تعميم روابط دز- پاسخ (dose response)
-
چگونگي استفاده از اطلاعات دز- پاسخ جهت ارزيابي ايمني يا خطر
-
عوامل تغيير دهنده سميت يك ماده شيميايي يا ارتباط دز-پاسخ
-
روشهاي اوليه براي تعميم اطلاعات دز- پاسخ جهت نشر دستورالعمل راهنما برای کنترل تماس با سموم در جامعه
تعاريف اوليه اصطلاحات
معني لغوي كلمه سم شناسي (Toxicology) مطالعه سموم مي باشد . ريشه كلمه سم از كلمه لاتين toxicus ( به معناي سم ) است كه اين لغت در حدود سال 1655 ميلادی وارد زبان انگليسي شد و از كلمه toxikon مشتق شده است. toxikon يك واژه قديم يوناني است و در آن زمان به سمومي گفته مي شد كه نيزه ها را به آن آغشته کيشده است.
در قديم موضوع مورد مطالعه در سم شناسي، بيشتر متمرکز بر روی مصارف سموم مختلف بود، و حتي امروزه بيشتر مردم فكر می كنند سم معجوني كشنده است كه باعث آسيب يا مرگ آني مي شود. اما از زماني كه سم شناسي به عنوان يك علم پيشرفته مطرح شد، سم شناسي نه تنها شامل سموم كشنده و بسيار مضر مي باشد، بلكه تمام اثرات موثر بر سلامتي را نيز در بر مي گيرد. تعاريف زير ديدگاه وسيع علم سم شناسي را منعكس مي كند.
- سم(toxic): ويژگي آن ايجاد يك اثر ناخواسته يا نامطلوب بر سلامتي است.
- سميت (toxicity): هر اثر سمي كه توسط عامل فيزيكي يا شيميايي در بدن موجود زنده ايجاد گردد.
- سم شناسي (toxicology): علمي است كه مرتبط با اثرات نامطلوب (سميت وارده) توسط عامل شيميايي يا فيزيكي در شرايط خاص تماس در موجودات زنده باشد. سم شناسي علمي است كه تلاش آن شناسايي كيفي تمام مخاطرات (سميت وارده بر بدن) ناشي از يك ماده و همچنین تعيين كمي شرايط تماس مي باشد.
به زبانی دیگر سم شناسي بطور تجربي وقوع، ماهيت، انتشار، مكانيسم و ريسك اثرات را در مواد سمي بررسي مي كند.
همانطور كه اين تعاريف نشان مي دهد ، واكنشهاي سمي كه مطالعه سم شناسي را تشكيل مي دهند, طيف وسيعي از مطالعات فيزيولوژيكي و بيولوژيكي را در بر مي گيرد. اثرات وارده ممكن است شامل عوارض نسبتاً خفيف مثل تحريك يا اشك ريزش يا واكنشهاي جدي تر مثل آسيب شديد و برگشت پذير كليه و كبد و حتي از كار افتادگي دائمي اندام ها از قبیل سيروز كبدي يا سرطان كبد باشد. با توجه به طيف گسترده اثرات نامطلوب سموم و اهمیت سم شناسی در زندگی امروزه جوامع، بهتر است اصطلاحات سم شناسی بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
- تماس يا مواجهه (exposure):يك ماده سمي براي ايجاد اثر نامطلوب، ابتدا بايد با موجود زنده تماس يابد به اين معني كه موجود زنده از طريق مسير خاصي (هوا، خاك و غذا) در معرض تماس با ماده شيميايي قرار مي گيرد.
- دز (Dose): كل مقدار ماده سمي كه در يك زمان مشخص وارد بدن موجود زنده مي شود. اين كميت مي تواند به صورت مقدار در واحد وزن يا مقدار در واحد سطح بدن بيان شود.
- دز جذب شده يا داخلي (internally absorbed dose) :مقدار واقعي ماده سمي كه در داخل بدن موجود زنده جذب شده و به صورت سيستماتيك در سراسر بدن توزيع مي شود.
- دز وارد شده به اندام هدف، دز موثر يا دز دريافت شده (Delivered/ effective/ target/ organ dose): مقدار ماده سمي كه به عضو (اندام هدف) رسيده و آن عضو را بطور نامطلوب تحت تاثير قرار مي دهد.
- تماس حاد يا شديد(acute dose): تماس كوتاه مدت (عمدتاً كمتر از 24 ساعت) كه اغلب به صورت يك بار تماس بررسي مي شود، اما ممكن است تماسها در طي دوره كوتاهي از زمان تكرار شود.
- تماس نيمه حاد (subacute exposure): مشابه تماس حاد مي باشد فقط مدت زمان تماس بيشتر بوده و از چند روز تا چند ماه تغيير مي كند.
- تماس نيمه مزمن (subchronic exposure): تماسهايي كه در طيف زماني متوسط تكرار شود. اين مدت زمان براي حيوانات، معمولاً 3-1 ماه در نظر گرفته مي شود.
- تماس مزمن: تماسهاي ( تكراري يا دائم) كه در طي مدت زمان طولاني انجام شود (بيش از سه ماه) زمان تماس براي حيوانات آزمايشگاهي در بيشتر عمر حيوان ادامه مي يابد و در آزمايشات شغلي عمدتاً چند سال در نظر گرفته مي شود.
- سميت حاد (acute toxicity): اثر نامطلوب يا ناخواسته اي كه در مدت زمان نسبتاً كوتاهي ظاهر شود. اين زمان ممکن است بلافاصله بعد از تماس تا چند روز طول بكشد. مثلا خفگي شيميايي بر اثر تماس با غلظت بالاي مونوكسيد كربن CO يك سميت حاد است .
- سميت مزمن(chronic toxicity) : اثر نامطلوب طولاني يا دائمي كه بعد از تماس با ماده سمي بوجود مي آيد . مثلا شيوع سيليكوزيس پس از تماس طولاني با سيليس كه در محيط هاي كاري مثل ريخته گريها روي مي دهد و نوعي سميت مزمن است.
- سميت موضعي (local toxicity): اثرات نامطلوب با ناخواسته اي كه در محل تماس ماده سمي با عضو مورد نظر ظاهر مي شود. توانايي اسيد در سوزاندن چشمها و التهاب مجاري تنفسي فوقاني و سوختگي پوست مثالي از اين نوع سميت مي باشد.
- سميت سيستميك (systemic toxicity): يك اثر نامطلوب يا نا خواسته اي است كه پس از جذب تركيب در موجود آزمايشگاهي و در يك عضو آسيب پذير دور از نقطه ورود به بدن مشاهده شود. براي مثال: تماس مزمن به جيوه از طريق راه تنفسي منجر به اثرات نامطلوب در سيستم كليوي و اعصاب مركزي مي گردد.
- سمیت برگشت پذير (Reversible Toxicity): اثر نامطلوب يا ناخواسته اي كه در صورت قطع تماس مي تواند به حالت اوليه برگردد. برگشت پذيري مسموميت به چند عامل بستگي دارد. این عوامل عبارتند از میزان تماس (زمان و مقدار سم دریافتی) و نيز توانائي بافت آسيب ديده براي مرمت و بازسازي مجدد. سميت كبد بر اثر تماس حاد با دارو acetaminophen و بازسازي سلولهاي كبدي مثالي از اين نوع سميت است.
- سميت تاخيري (Delayed or Latent Toxicity): يك اثرنامطلوب يا ناخواسته كه مدتها پس از شروع يا پايان تماس ظاهر مي شود. سرطان رحم بزرگسالان بر اثر تماس با DES)diethylstilbestrol) ، نمونه اي از اين سمیت است .
- واكنش آلرژيك (Allergic Reaction): عكس العمل سیستم ایمنی نسبت به يك سم كه در اثر واكنش با سيستم ايمني بوجود مي آيد.
- واكنش مربوط به خصايص فردي (Idiosyncratic Reaction): عكس العمل نسبت به ماده سمي كه در بعضي از افراد در حد تماس پائين تر از ساير افراد جمعيت اثر مشابهي ايجاد مي كند. اين واكنش يك واكنش ژنتيكي است و مثالي مناسب در اين مورد حساسيت به نيترات به دليل كمبود NADH (تغيير شكل يافته نيكوتين دي آميد دي نوكلئوتيد فسفاتNADP مي باشد. اين تركيب باعث احياء متهموگلوبين مي شود.
- مكانيسم سميت (Mechanism of Toxicity): فعل و انفعالات بيولوژيكي كه در ماده سمي رخ مي دهد و باعث سميت در موجود زنده مي شود. مثلاً خفگي ناشي از منواكسيد كربن بعلت اتصال CO به هموگلوبين است كه از انتقال اكسيژن به خون جلوگيري مي كند.
- ماده سمي (Toxicant): هر ماده اي كه در غلظت معين باعث اثر نامطلوب ( مضر) بر روي موجود زنده شود ماده سمي ناميده مي شود.
- سم (Toxin): هر ماده سمي كه بوسيله موجود زنده ( گياهي ، حيواني و نيز باكتري) توليد مي شود. يعني ماده سمي كه به صورت طبيعي بوجود مي آيد سم ناميده مي شود.مثلاً Pyrethrin كه يك حشره كش طبيعي است، بوسيله گلهاي pyrethrum توليد مي شود كه در تهيه حشره كشهاي pyrethroid بكار مي رود.
- خطر (Hazard) : طبيعت كيفي اثرات نامطلوب يا ناخواسته كه در اثر تماس با عامل فيزيكي يا يك ماده سمي ويژه بوجود مي آيد. مثلاً خفگي خطري است كه بر اثر تماس شديد با مونوكسيد كربن ايجاد مي شود.
- ايمني (Safety): ميزان يا احتمال رياضي كه ماده اي با دز معين يا شرايط تماس ويژه، اثر سمي ايجاد نكند.
- خطر احتمالي (Risk): ميزان يا احتمال اينكه يك ماده با دز معين يا شرايط تماس ويژه اثر سمي ايجاد كند.
- ارزيابي خطر احتمالي (Risk assesment): فرايندي كه بوسيله آن پتانسيل (احتمال) اثرات نامطلوب بر سلامتي در اثر تماس تشخيص داده مي شود.
ادامه مطلب را با دانلود فایل پیوستی مشاهده کنید.
حتما بخوانید:
پاسخ دهید
میخواهید به بحث بپیوندید؟مشارکت رایگان.