استفاده از کرم خاکی جهت بهینه سازی کود کمپوست زباله های شهری
استفاده از کرم خاکی جهت بهینه سازی کود کمپوست زباله های شهری
استفاده از کرم خاکی جهت بهینه سازی کود کمپوست زباله های شهری
فرمحمدي، سيفاله1، قاسمعلي عمراني2
1ـ عضو هيأت علمي دفترمركزي جهاددانشگاهي تهران
2ـ دانشيار گروه مهندسي بهداشت محيط دانشگاه علوم پزشكي تهران
توانايي كرمهاي خاكي در پردازش مواد زائد آلي و تبديل آنها به كرمي كمپوست به نظر راه حل ايدهآلي در از بين بردن زبالههاي شهري ميباشد. ضمن آنكه در اين فرايند مسائل و مشكلات موجود در كمپوست توليد شده از زبالة شهري بر طرف شده، يك منبع پروتئين ارزان قيمت بدست ميآيد و در نهايت باعث ايجاد اشتغال و رونق اقتصادي ميگردد.
در اين طرح با استفاده از دو روش پرورشي (حوضچهاي و پشتهاي) اقدام به پرورش كرمهاي خاكي نموديم، PH مناسب 7/5 – 7، رطوبت 65-70 درصد و بهترين دما بر آنها C 23 بود. در هر دو آزمايش از كمپوست زبالة شهري سازمان بازيافت بعنوان غذا و بستر اصلي كرمهاي خاكي استفاده شد. نتايج بدست آمده نشان دهندة آن بود كه رشد كرمهاي خاكي در زبالة شهري قدري با تأخير نسبت به ساير مواد زائد آلي (مانند كود گاوي) انجام ميشد و به آب كمتري جهت مرطوب شدن نياز داشت. بيوكمپوست حاصل از فعاليتهاي كرمهاي خاكي كاملاً با مواد اوليه متفاوت بوده و از نظر خواص فيزيكي و شيميايي و بيولوژيك تغيير يافته بود، به گونهاي كه كرمي كمپوست توليد شده فاقد بو، عوامل پاتوژن داراي دانهبندي يكنواخت بوده و خصوصيات شيميايي مناسبتري براي رشد گياهان زراعي پيدا كرده است.
1ـ مقدمه
استفاده از كرمهاي خاكي براي تبديل پسماندهاي خانگي به كود بيولوژيك كمپوست، ديگر ايده جديدي نيست و اين كار مدتها پيش در ايالت متحده امريكا، ژاپن و ساير كشورهاي اروپايي و آسيايي به اجرا در آمده است و در حال حاضر اين كشورها براي توجيه اقتصادي آن برنامهريزي گستردهاي انجام دادهاند.
ترويج كمپوستسازي از پسماندهاي آلي در خانهها، پيامدهاي مفيد زيست محيطي گستردهاي در بر خواهد داشت چرا كه احتياج به حمل و جمعآوري زائدات نداشته و هزينه مربوط به حمل و نقل از هزينههاي شهري حذف ميگردد همچنين اثرات منفي مانند سوزاندن و يا تخريب خاك را بدنبال ندارد.
بعبارتي ميتوان گفت كه كرمهاي خاكي با تبديل پسماندهاي آلي ( كود حيواني، ضايعات كشاورزي، زبالهها و…) محيط زيست ما را از هر گونه آلودگي حفظ مينمايند و در واقع يك مدافع بسيار خوب براي محيط زيست سالم ميباشند زيرا تمامي روشهاي بكار گرفته شده، توسط آنها مناسب و حافظ اكولوژي طبيعي خاك است. كمپوست توليد شده توسط شهرداري داراي بوي نامطبوع، بافت ناهمگون و PH متمايل به اسيدي ميباشد، علاوه بر اينها هزينة بالاي توليد آن باعث شده در مقايسه با ساير كودهاي آلي قابل رقابت نباشد.
در كارخانه سوداك (Sovadac) در جنوب فرانسه با استفاده از روش كرمي كمپوست كه از سال1991به اجرا گذاشته شده است. اين كارخانه 20 تن مواد زائد خانگي را در روز فرآيند ميكند. بدين ترتيب كه پس از جداسازي فلزات، شيشهها، پلاستيكها، منسوجات، كاغذ و مقوا، باقي زائدات به طريق هوازي به كمپوست تبديل ميشود و دماي محيط كمپوست تا 70 درجه سانتيگراد نيز ميرسد و در نتيجه پاتوژنها و ديگر موجودات آلي زيانآور آن از بين ميروند. پس از اين مراحل، زائدات براي پردازش بيشتر به 36 مخزن كه هر يك ظرفيت 15 تن را دارند، ارسال ميشوند، آنگاه يك تا 2000 ميليون كرم قرمز از نوع E.anderi به آن اضافه ميشود.
مثال ديگـري در اين زمينه شركت توسعه كود كمپوست كارناتاكا (Karnataka) ميباشد. اين شركت واقع در شهر بنگلور هندوستان بوده و براي توليد دويست تن كود كمپوست در روز طراحي شده است ولي عملاً فقط روزانه بين 90 تا 100 تن زباله (در حدود چهارده درصد كل زباله) روزانه تحويل اين شركت ميشود.
در سامانه هندي براي تهيه يك تن مواد آلي (كود بيولوژيك كمپوست) در روز نيازمند هزار و پانصد متر مربع (m2 1500 فضا و 6 نفر كارگر ميباشند و با اين روش ساليانه در حدود 70 تن كرم خاكي توليد مينمايند. در حال حاضر شركت توسعه كود كمپوست كارناتاكا از يك كشاورز هندي، هر تن كرمي كمپوست را به قيمت 1000 روپيه خريداري مينمايد. كيسههاي 50 كيلوگرمي كرمي كمپوست اين شركت كه جنبه صادراتي نيز دارد به قيمت 50 دلار در بازارهاي جهاني، طرفداران بسياري دارد.
2ـ روشها و ابزار
كشتكاران كرم خاكي در جهان روشهاي متفاوتي را براي توليد خود اتخاذ كردهاند، بگونهايكه از فنّاوريهاي ساده در مقياس كوچك و با نيروي انساني زياد تا روشهاي پيچيده مكانيزه در مقياس گسترده و راكتورهاي جريان پيوسته، متفاوت ميباشند و اين امر بيشتر به فنّاوري، امكانات موجود و اقتصادي بودن روش مورد استفاده بستگي دارد.
در اين طرح ما با يك فنّاوري بسيار ساده و در مقياس كوچك توليد كرم خاكي و بيوكمپوست را با استفاده از وسايلي مانند بيل، فرغون، صندوقهاي چوبي، گوني كتاني و سرند دستي شروع نموديم. فعاليتها قابل تقسيم به دو بخش كاملاً مجزا ميباشند كه عبارتند از:
الف: پرورش در صندوقهاي چوبي
جهت تطابق كرمهاي خاكي با شرايط آب و هوايي و اقليمي منطقه ابتدا يكسري از كرمهاي خاكي گونه E.Fetida در درون صندوقهاي چوبي به ابعاد30‚40‚50 تكثير ميگرديدند و سپس تعداد اين صندوقها افزايش مييافت تا آنجائيكه آماده براي شرايط بيرون از صندوق گردند.
صندوقها را با محتويات كود دامي و كمـپوست زبالهشهري پر نموديم. كود دامي و كمپوستي شهري كه قرار بود بعنوان بستر استفاده شود ابتدا سرند شده تا سنگ و قطعات درشت نامطلوب مانند شيشه، پلاستيك و… از آن جدا گردند در همينجا لازم بذكراست كه كود كمپوست تهيه شده از سازمان بازيافت حاوي مقادير بسيار زيادي شيشه خرده بود كه امكان جداسازي كامل آنها از بستر نبود حدودا پس از 45روز، كرمهاي خاكي آورده شده تكثير و رشد و نمو كافي نموده بودند.
ب: توليد نيمه انبوه
در اين مرحله اقدام به فراهم نمودن بسترهاي مناسب نموديم بدين ترتيب كه 6 قطعهحوضچه به ابعاد 50،150،300 سانتـيمتر تهيه كرديم. سپس براي غيرقابل نفوذ شدن حوضچهها ديوارههاي آنها را با پلاستيك پوشانـديم. كف اين حوضچهها براي جلوگيري از بوجود آمدن محيط بيهوازي بصورت خاكي باقي ماند. سپس نيمي از هر حوضچه را از محيطهاي كشت مختلف (به تفكيك كودگاوي و كود كمپوست شهري) پر نموديم. همـانند مرحله پرورش صندوقي قبل از اضافه نمودن كرمهاي خاكي به (6) بستر پرورش كود كمپوست ابتدا PH محيط را مناسب نموديم.
پس از مرطوب كردن بسترها، صندوقهاي چوبي را با محتويات درونشان در حوضچهها تخليه نموديم، در خاتمه روي حوضچهها را بوسيله گوني كتاني پوشـانديم.
در مطالعه ديگري كه جهت پرورش كرمهاي خاكي در بسترهاي كود كمپوست زبالة شهري انجام شد پس از مرحله پرورش صندوقي زبالههاي شهري را بصورت پشتهاي آماده كرده و پس از آمادهسازي آنها، كرمهاي خاكي را به پشتهها اضافه نموديم. در اين آزمايش فقط از بستر كمپوست زبالة شهري استفاه گرديد.
شرايط زيستي كرمهاي خاكي را مناسب و تحت كنترل در آورديم تا شرايط براي تكثير و پرورش آنها متناسب با آب و هواي منطقه فراهم گردد. اين كار ادامه يافت تا كود بيوكمپوست ما به حد مطلوب رسيد و يا به عبارت ديگر آمادة ارائه به بازار گرديدند.
3ـ نتايج
ايزينيافتيـدا ( Eisenia Fetida) گونه شناسايي شدهاي است كه در اين طرح مورد استفاده قرار گرفته و مناسبترين كرمخاكي بومي ايران جهت تكثير و پرورش تشخيص داده شده است. اين كرم از محيطهاي طبيعي شمال كشور جمعآوري و در مواد زائد آلي بخوبي زيست مينمايد. اين گونه قادر به فرآيند مقادير زيادي مواد آلي بوده و هم قابليت تبديل مواد زائد به پروتئين قابل مصرف در حجم زياد را دارا ميباشد. بعبارت ديگر سرعت رشد بسيار زياد آن و قابليت زيست در مواد زائد از ويژگيهاي خاص آن ميباشد. اين گونه در عمق 5 تا 20 سانتيمتري ازسطح بستر پرورشي زيست ميكند، حرارت مناسب براي آنها 23 درجه سانتيگراد با PH درحدود 7-7/5 بهترين شرايط تكثير و پرورش آنها ميباشد. در نمودار شماره 1 منحني رشد كرمهاي خاكي در طول زمان رشد آنها درون بسترهاي پرورش مشخص شده است.
اولين نشانههاي رشد حلقه تناسلي، در روزهاي مابين 20 تا35 روزگي رويت شد. در اين مطالعه، كرمها وقتي از نظر بلوغ جنسي كامل فرض شدند كه حلقه تناسلي آنها كاملا رشد كرده و متورم ميگرديد. البته زمان بلوغ، بدليل نامناسب شدن شرايط هوا بتدريج افزايش مييافت و با وجود كامل شدن كمربند تناسلي، كرمها معمولا تا سن 6 هفتگي جفتگيري و توليد مثل نميكردند. در نمودار شماره 2 نحوة ازدياد پيلهها و مقايسه آن با تعداد بالغين در بسترهاي پرورشي مشخص شده است.
نكته قابل توجه آنكه تعداد كرمهاي خاكي نقش بسزائي در مدت زمان فرايند دارند، زيرا هر چقدر تعداد كرمها افزايش يابد مدت زمان فرايند نيز به همان نسبتكاهش مييابد اما ديناميك جمعيت كرمهاي خاكي موضوع مهمي است كه بايد به آن توجه ويژهاي گردد.
از مقايسه نتايج بدست آمده مشخص گرديد تفاوتي در شروع و ازدياد كرمهاي خاكي در دو بستر كود گاوي و كمپوست شهرداري وجوددارد، در نمودار 3 همانطور كه مشاهده ميگردد شروع رو به بالاي منحني كود كمپوست شهرداري مدت زمان بيشتري در مقايسه با كود گاوي دارا ميباشد.
مدت زمان توليد كمپوست درحدود 45 ـ 35 روز ميباشد. پس از اين زمان كرمهاي خاكي بوسيله يك تكنيك طبيعي از كمپوست فرآيند شده جدا ميشود. بدين ترتيبكه در نيمه ديگر حوضچهها كمپوست اضافه ميكنيم. حدود 3 تا 8 روز طول ميكشد تا كليه كرمهاي محيط اول به سمت بستر تازه حركت نمايند. در ضمن قسمت قديمي ديگر مرطوب نميشود. در خاتمه كمپوست فرآيند شده (ورميكمپوست) سرند شده تا اولا اگر كرمهاي خاكي در بستر باقي مانده باشند، جدا گردند و ثانياً مواد غيرقابل تجزيه و درشت نيز از كود حاصله جدا گردند.
بحث و نتيجهگيري
مطالعات نشان ميدهد كه رطوبت تاثير عمدهاي بر روي رشد دارد( رانيهكه و ونتر 1985، ويلجون و رانيهكه 1989 ) تاحدي كه ميتواند ميزان استفاده از غذاي مصرفي را تغيير داده و در نتيجه رشد را نيز تحت تاثير قرار ميدهد. با وجود اينكه همه كرمها تحت شرايط محيطي مشابه پرورش داده شدند ولي زمان رسيدن به سن بلوغ آنها بسيار متفاوت بود.
عوامل شيميايي و فيزيكي بستر در توليد بهينه كرمهاي خاكي و يا كشت آنها مهم بوده و اغلب اين عوامل براي رسيدن به شرايط بهينه و توازن لازم ميباشند، شرايط هوازي تنها با طراحي سامانههاي كم عمق و با مساحت زياد امكان پذير ميگردد كه در اين مورد تخليه شيرابه و جابجايي هوا نيز بايدمدنظر باشد. در امر تكثير و پرورش مصنوعي كرمهاي خاكي علاوه برعوامل ذكرشده، بايد به بيولوژي توليد مثل آنها نيز توجه گردد. زيرا تعداد پيله، تعداد نوزادان درون آنها، زمان پيلهگذاري و تناوب آن از اهميت ويژهاي برخوردار است.
جمعيت مورد مطالعه، الگوي رشدي S گونه داشت و ميتوان نتيجه گرفت شرايط محيطي براي آنها مناسب بوده اما مدت زمان مطالعه براي اين گونه بخصوص، كم بوده است. اين الگوي رشد در مقايسه با الگويي كه لوهر و ديگران در سال 1985 بدست آورده بودند، مشابه بود. اما ميزان رشد در مطالعه آنها، بالاتر بوده است، در حالي كه در مطالعات ما بالاترين بيومس در 150 روزگي مشاهده شد اما در مطالعات انجام شده توسط ساير محققين حداكثر بيومس پس از 120روزگي بوقوع پيوسته است.
نظر به اينكه لوهر و ديگران (1985) از لجن بعنوان مواد اوليه استفاده نموده و از ديگر عوامل زيست محيطي، به غير از دماييكه رشد درآن صورت گرفته بود چيزي عنوان نكرده بودند و نيز با توجه به اينكه كرمهاي خاكي بر روي لايههاي مختلف بطور متفاوتي رشد مينمايند، شايد اختلاف مشاهده شده بين نتايج بدست آمده را بتوان با دلايل فوق مرتبط دانست.
در امر پرورش كرمهاي خاكي ديناميك جمعيت آنها در بستر پرورشي ميباشد زيرا هنگامي كه مواد غذايي زياد و تعداد كرمهاي خاكي در متر مربع بستر پرورشي كم باشد، مشكلي بوجود نميآيد در اين هنگام منحني رشد كرمها صعودي است بدين معني كه با گذشت زمان تعداد كرم ها نيز در واحد سطح افزايش مييابد اما بتدريج با افزايش تعداد كرم ها از ميزان غذاي موجود نيز كاسته ميگردد، ايجاد تعادل بين تعداد كرمها و مواد غذايي يكي از اصول اصلي حاكم بر محيطهاي پرورشي ميباشد همانطوري كه در نمودار 2 ديده ميشود براثر مساعد بودن شرايط زيستي ابتدا كرمهاي خاكي شروع به پيلهگذاري در بستر نمودند، اين عمل تا هنگام تفريخ اولين سري پيلهها ادامه دارد از اينزمان به بعد كرمهاي بالغ موجود براي تنظيم جمعيت خود در بستر پروشي توليد پيله را كاهش داده تا در حد معيني ثابت باقي ميماند و در مقابل بر تعداد جمعيت كرمها افزوده ميشود.
در ابعاد بزرگ، نسبت نگهداري كرمها با اندازه بالغ، تعيين كننده ميزان توليد، مقدار و تناوب تغذيه در هنگام فصل رشد ميباشد جمعيت بيش از حد ظرفيت بسترها،كرمهاي بالغي با اندازه كوچك توليد مي كند. سير حركتي نمودار تعداد پيلههاي توليد شده و تعداد پيلههاي تفريخ شده در نمودار 2 بيان كننده اين واقعيت است كه جمعيت موجود در بستر از نظر سني داراي اختلاف مي باشند و جهت مصارف اقتصادي بدست آوردن اين فاصله زماني بسيار حائز اهميت مي باشد.
اختلاف زمان ازدياد كرمهاي خاكي در بستر كود كمپوست شهرداري نسبت به كود گاوي را ميتوان بدليل عوامل مختلف دانست. يكي از اين عوامل مدت زمان لازم جهت تطبيق يافتن كرمهاي خاكي با بستر جديد ميباشد زيرا بستر اوليه پرورش كرمهاي خاكي كود گاوي بوده، لذا جهت تطبيق كرمها با رژي غذايي جديد مدت زماني وقت بيشتري نياز داشتند. از ديگر عوامل مؤثر ميتوان وجود بوي نامطبوع و PH محيط اولية كمپوست شهرداري اما اين PH به 7 نرسيد و اين امر جهت تطبيق كرمهاي خاكي با PH جديد مستلزم سپري شدن زمان بود.
عوامل ديگري مانند رطوبت در رشد و تكثير كرمهاي خاكي نقش مؤثري دارند و اين امر در آزمايشات بخوبي مشخص بوده به گونهاي كه بهترين درصد رطوبت براي بستر كود گاوي 70ـ50 درصد بوده در حاليكه اين امر براي بستر كمپوست شهرداري بين 50ـ40 درصد ميباشد و اين نشان دهندة انست كه كمپوست شهرداري قابليت نگهداري رطوبت بيشتري دارا بوده و به آبدهي كمتري نياز داشت و عملاً اگر بستر كود گاوي يك روز در ميان آبياري ميشد بستر كود كمپوست هر دو روز يكبار احتياج به آبياري داشت.
بسترها تا حد امكان بايد عايقبندي شده و از نظر دما و رطوبت كنترل شوند. عايقبندي حوضچههاي پرورشي اين امكان را به ما ميدهد تا بتوانيم كرمهاي خاكي را از حيوانات شكارچي و دشمنان طبيعي كرمهاي خاكي حفظ و نگهداري نمائيم از جمله دشمنان طبيعي كرمهاي خاكي ميتوان موش، هزارپا، آبدوزكها، پرندگان و…را نام برد.
همانطوريكه در تصوير شماره 4 قابل مشاهده است كمپوست توليد شده توسط شهرداري داراي بوي نامطبوع، داشتن بافت ناهمگون و PHتمايل به اسيدي ميباشد، علاوه بر اينها هزينة توليد آن در مقايسه با انواع كودهاي آلي قابل رقابت نميباشد در حاليكه بيوكمپوست توليد شده علاوه بر دانهبندي يكنواخت، PH در حد خنثي، عدم بوي بد و يا به عبارت ديگر با دارا بودن خصوصيات بيولوژيك شيميايي و فيزيكي مناسب براي گياهان زراعي بعنوان يك كود بيولوژيك در بازار مصرف از ارزش اقتصادي بالايي برخوردار ميباشد.
ورمي كمپوست شامل يك مخلوط بيولوژيكي بسيار فعال از باكتري ها، آنزيم ها، بقاياي گياهي، كود حيواني، كپسولهاي كرم خاكي و نوزادان ريز و فراوان كرم خاكي مي باشد كه بسته به شرايط رطوبتي و حرارتي مختلف، كيفيت ورمي كمپوست متفاوت خواهد بود . هدف از اجراي اين پژوهش مقايسه خصوصيات شيمي ايي سه نوع ورمي كمپوست حاصل از مواد اوليه مختلف شامل كودهاي گاوي ،گوسفندي ومرغي ،وتعيين مناسبترين رطوبت لازم جهت انجام فرآيند تشكيل ورمي كمپوست مي باشد .
بدين منظور تعداد 40 جفت كرم خاكي بالغ از گونه Eisenia fetida به 27 ظرف داراي سه نوع كود ( گاوي ،گوسفندي و مرغي ) در سه سطح رطوبي 45 ، 55 و 65 درصد وزني در قالب يك طرح فاكتوريل كاملاً تصادفي و در سه تكرار ،تلقيح شده و در شرايط گلخانه در دماي 20-15 درجه سانتي گراد نگهداري شدند .
بعد از گذشت 5 ماه ورمي كمپوستهاي توليد شده از نظر ميزان ميكرو و ماكرو نوترينت ها آنال يز شده و به روش آزمون چند دامنه اي دانكن مقايسه شدند . نتايج تجزيه واريانس نشان داد كه ، بين سه كود استفاده شده اختلاف معني داري از لحاظ ميزان عناصر اندازه گيري شده وجود دارد، به طوريكه ورمي كمپوست حاصل از كود مرغي داراي مقادير بيشتري از عناصر منيزيم، فسفر، روي و مس بوده و از قابليت هدايت الكتريكي پايين تري نسبت به دو كود ديگر برخوردار است .
همچنين بيشترين مقدار درصد كربن آلي در ورمي كمپوست گوسفندي مشاهده شد . ورمي كمپوست حاصل از كود گاوي داراي پتاسيم و آهن بيشتري نسبت به سايرين بوده و مقدار كلسيم و سديم در دو كود گاوي و گوسفندي تقريباً مشابه و بيشتر از كود مرغي مي باشد . ولي اختلاف معني داري از لحاظ ميزان رطوبت در بين سه سطح رطوبي وجود ندارد و تغيير رطوبت تنها بر ميزان عنصر پتاسيم مؤثر است و مقدار آن با افزايش رطوبت كاهش مي يابد .
6 ـ منابع
1ـ فرمحمدي، سيفاله، 1368 ، بررسي و تحقيق در امكان جايگزيني كرم خاكي جهت پروتئين حيواني غذاي طيور، جهاددانشگاهي واحد شهيدبهشتي، 88ص.
2ـ فرمحمدي، سيفاله، 1374، جزوه درسي دوره آموزش كارگاهي كرمهاي خاكي، شاخه زيستشناسي جهاددانشگاهي واحد شهيدبهشتي ، 82 ص .
3ـ طالب، ناصر، 1372، گزارش طرح مطالعه و بررسي سامانههاي مختلف تهيه كمپوست و انتخاب بهترين آنها، جهاددانشگاهي واحد صنعتي شريف، 100ص .
4ـ تاتارو، اليشيا ـ 1372 ـ ورمي كمپوست چيست؟، سازمان بازيافت و تبديل مواد شهرداري، شماره 1149.6ص.
5- Berry, E.C. and karlen D.C., 1993 , comparison of alternative farming Earthworm population density and species diversity , American ofsystemsAgriculture , vol 8 , no.1Alternative
6- Butt, K.R., Fredrickson J.and Morris R.M., 1995, An earthworm cultivation and soil inoculation technique for land restorantion, Ecological Engineering 4: 1-9.
7- Butt, K.R. ,Fredrickson J. and Morris R.M., 1994,Effect of earthworm density on the growth and reproduction of Lumbricus terrestris L. (Oligochaetalumbricidae) in culture / pedobiologia 38, 254 – 261.:
8- Butt, K.R., 1991, The effect of temperture on the intensive production lumbricus terrestris (Oligochaeta: Lumbricidae), pedobiologia35,257-264.
9-Bouwman H. /1991/ A defined medium for the study of growth and earth worm Eisenia foetida , Bio fertil.soils, 10 : 285-289.
10- HaLML, J./ 1990 / Growth and reproduction of the compost -earthworm Eisenia andrei and E.foetida, Rev. Ecol.Biol.sol.,27(4): 415-421.Living
11- HaLML, J. and HUHTA v. / 1986 / Capacity of various organic residuessupport adequate earthworm biomass for vermicomposting , Bio. Fertil soils , 2 :to23-27.
12- reinecke, A.J. / 1990 / The influence of worm density on growth and production of the compost worm Eisenia foetida , Rev. Ecol. Biol. sol. /cocoon221-230.27(2):
13- Reinecke, A.J. / 1986 / Moisture preferences, growth and reproduction ofcompost worm Eisenia foetida, Dep.zool., uni. CHE./ potchefstroom, souththe Africa.
14- Taboga, L. /1980 / The Nutrititional value of earthworms for chickens, Britishpoultry science, 21: 405-410.
15- Edwards, F.N. Hartenstein R. and kplan D.L./ 1980 / Growth of the eartworm Eisenia foetida in relation to population density and food rationing, oikos , 35 :95- 98.
حتما بخوانید:
⇐ مزایا و معایب کمپوست مایع و روش های تولید آن
⇐ تبدیل ضایعات کارخانجات مواد غذایی به منظور تولید ورمی کمپوست
دیدگاهتان را بنویسید
می خواهید در گفت و گو شرکت کنید؟خیالتان راحت باشد :)