به راستی چرا با وجود پیشرفته‌ شدن صنعت هواپیمایی و مجهزشدن آنها باز هم در اخبار ایران و جهان خبر سقوط هواپیما و یا ناپدید شدن آن را می‌شنویم. در شرایطی که نقص فنی برای هواپیماها به شدت کاهش یافته است چه دلیلی می‌تواند باعث این آمار زیاد در حوادث هواپیمایی گردد. در این مقاله به بررسی عوامل موثر بر سقوط هواپیماها پرداخته‌ایم.

چرا هواپیماها سقوط می‌کنند؟

دلیل سقوط یک هواپیمای مسافربری چه چیزی می‌تواند باشد؟ نقص فنی؟ یا خطای انسانی؟
اولین حدس بسیاری از افراد – پس از رد تروریسم و هواپیماربایی – درباره ناپدید شدن یک هواپیما این است که یک نقص فنی فاجعه بار باعث آن شده است. ولی نقص فنی علت تنها اندکی از سوانح هوایی و سقوط هواپیما است.

سقوط هواپیما اگرچه سوژه‌ای جذاب برای رسانه‌ها است اما برای کسانی که آشنایان و بستگانشان در هواپیمای سانحه‌دیده بوده‌اند، خبری ویرانگر است.

اطلاعات موجود نشان می‌دهد سال ۱۹۷۲ میلادی، یکی از بدترین سال سفرهای هوایی بوده است زیرا در این سال ۵۵ حادثه سقوط رخ داده که از بدترین آنها می‌توان به سقوط یک فروند هواپیمای ایرفلوت روسیه با ۱۷۴ کشته و سقوط یک فروند هواپیمای کانویر اسپانیا با ۱۵۵ کشته اشاره کرد. در این سال ۲ هزار و ۴۲۹ نفر در مجموع سوانح هوایی جهان جان باختند.
در ایران براساس آماری که موجود است از نخستین سانحه هوایی در سال ۱۲۹۲ تاکنون یعنی در ۱۰۰ سال اخیر، ۲ هزار و ۱۳۴ نفر در سوانح هوایی کشته شده‌اند که ۹۷۷ نفر با هواپیمای مسافربری، ۸۶۷ نفر در سقوط هواپیما و بالگردهای نظامی و انتظامی و ۲۹۰ نفر سرنشین ناوهای جنگی بوده‌اند.
بنابر یک تحقیق، دلیل اصلی ۵۰ درصد از سوانح هوایی منجر به مرگ، “خطای خلبان” است.

سقوط هواپیما در ایران

از زمان دوره پهلوی که ایران نخستین تأسیسات هوانوردی خود را گشود، سانحه‌های متعدی گهگاه گریبانگیر این صنعت گردیده و امروزه این صنعت در ایران یکی از بالاترین میزان وقوع حوادث را در جهان داراست. از دلایل ارائه شده برای تحلیل میزان بسیار بالای تعداد سوانح هوایی در ایران می‌توان تحریم‌های اقتصادی غرب علیه ایران، عدم آموزش استاندارد خلبانان و کنترل کیفی میزان خطای آنان، ضعف در عمل به معیارهای ایمنی هواپیماها، و سوء مدیریت و برنامه‌ریزی نادرست دانست.

دلایل زیادی ممکن است برای سقوط مطرح باشد. در صنعت هوانوردی دنیا همواره عوامل انسانی و غیرانسانی یعنی خلبان و نقص فنی موتور یا سایر تجهیزات، در سقوط هواپیما نقش داشته‌اند. یک کارشناس صنعت هوانوردی با بیان این مطلب یادآوری کرد که در ایران،‌ علاوه بر دلایل فوق، برخی دلایل دیگر نیز ممکن است در سقوط نقش داشته باشند که در کشورهای دیگر کمتر دیده می‌شود. فرسودگی و سن بیش از ۴۰سال برخی هواپیماهای کشور ازجمله این دلایل هستند.

دسترسی نداشتن ایران به برخی دستورالعمل‌ها و قطعات به خاطر تحریم نیز از موارد دیگری است که می‌تواند در سقوط هواپیما نقش داشته باشد.

در بیشتر سقوط‌ها، خلبان کشته می‌شود و نمی‌توان علت سانحه را از او جویا شد، ممکن است در بررسی سانحه، از کنار اشکالات گذشت و همه تقصیرها را متوجه خلبان دانست. از سوی دیگر آنطور که این کارشناسان می‌گویند در ایران توانایی خواندن جعبه سیاه وجود ندارد و این تجهیزات باید به خارج از کشور ارسال شود که این کار روند بررسی سانحه را زمان‌بر می‌کند.

بررسی علل مهم در سقوط هواپیماها

• اشتباه خلبان هواپیما: با پیشرفته‌تر شدن هواپیماها از احتمال سقوط آن‌ها توسط عوامل فنی کاسته شده است. به همین دلیل، خطای خلبان به تنهایی در نیمی از موارد سقوط دخیل است.
  سیستم داخلی هواپیماها بسیار پیچیده‌تر شده‌اند و به مدیریت بیشتری نیاز دارند. اما از آنجایی که خلبان‌ها در تمام مراحل باید با این سیستم‌های پیچیده کار کنند، احتمال اشتباه آن‌ها وجود دارد. بنابراین زمانی که خلبان هواپیما اشتباه فاحشی را انجام دهد، دیگر جای جبران برای آن وجود ندارد. مثلا در سال 2009، یک فروند هواپیما ایرباس A320 با دسته‌ای از غازها در هوا برخورد کرد و جهت پرواز هواپیما تحت تاثیر آن قرار گرفت، اما خلبان به کمک تجربه خود موفق شد آن را داخل رودخانه هادسون به زمین بنشاند. تمامی 150 سرنشین آن هواپیما توسط دو خلبان آن هواپیما نجات داده شدند و نه سیستم‌‎های کامپیوتری.

• اشکال فنی: اشکال فنی عامل 20 درصد از سقوط‌های هوایی است. این در حالی است که فناوری‌های پرواز نسبت به گذشته پیشرفت چشمگیری را به خود دیده است. موتورهای هواپیماها نسبت به چند دهه پیش قابل اعتمادترند. در سال 1989 میلادی، اشکال فنی وارد شده به فن موتور شماره یک هواپیما (سمت چپ) باعث شد تا خلبان‌ها ندانند کدام موتور از کار افتاده است. آن‌ها سپس تصمیم گرفتند تا موتور شماره دو (دست راستی) را خاموش کنند. به همین دلیل، هواپیما سقوط کرد و 27 نفر نیز کشته شدند.
• شرایط جوی: شرایط جوی عامل 10 درصد از سقوط هواپیما در دنیا است. گرچه هواپیماهای امروزی به قطب‌نمای ژیروسکوپی، جهت‌یابی ماهواره‌ای و دریافت اطلاعات مربوط به شرایط جوی از زمین مجهز شده‌اند، اما آن‌ها همچنان هنگام طوفان، برف و مه با لغزش مواجه هستند. خلبان پرواز ایرلانیز فلایت در دسامبر 2005 تصمیم گرفت در شرایط کولاک فرود بیاید. هواپیما هنگام فرود در باند سر خورد و با چند خودرو برخورد کرد که موجب کشته شدن یک کودک شد. یکی از فجایع در سال 1958 رخ داد. در آن اتفاق، هواپیمایی به علت شرایط بد جوی نتوانست از فرودگاه مونیخ بلند شود. 23 نفر در آن حادثه جان خود را از دست دادند.
• خرابکاری در هواپیما: خرابکاری در هواپیما تنها عامل 10 درصد سقوط هواپیما در دنیا است. خرابکاری از نظر عامل سقوط در کنار رعد و برق قرار می‌گیرد. اما مشکل اینجا است که خرابکارها کار خودشان را خوب بلدند و اقدام آن‌ها به سرعت در رسانه‌ها منتشر می‌شوند. هواپیما ربایی که در سال 1970 در اردن رخ داد، باعث شد تا در مبحث ایمنی پرواز کاملا تجدید نظر صورت گیرد. در آن حادثه، سه فروند هواپیما همزمان در جلوی چشم رسانه‌ها منفجر شدند. گرچه اقدامات امنیتی زیاد شده اما هنوز هم شاهد ورود خرابکارها در هواپیما هستیم.
• انواع دیگر خطاهای انسانی: درصد کم باقیمانده نیز به انواع دیگر خطاهای انسانی مربوط می‌شود. مثلا افراد دخیل در فرآیند پرواز از سوخت‌زنی گرفته تا باربری می‌توانند عامل بروز یک خطای انسانی باشند. گاهی اوقات کارکنان فرودگاه به خاطر کار کردن در شیفت‌های طولانی یا حتی شیفت شب سهوا مرتکب اشتباهاتی می‌شوند. مثلا کنده شدن برف‌پاک‌کن هواپیما در سال 1990 میلادی به دلیل شل شدن پیچ آن حادثه‌ای جزئی را در پی داشت

برخی از کارشناسان اصطلاح “خطای خلبان” را به کلی رد می‌کنند و ادعا می‌کنند که این اصطلاح به حدی مبهم است که کاربردش هیچ فایده‌ای ندارد ولی چیزی که مهم است این است که امنیت پرواز روز به روز بیشتر می‌شود. در سال ۱۹۸۵ – بدترین سال از لحاظ تلفات جانی هوایی – بیش از ۱۹۰۰ نفر در سوانح هواپیماهای مسافربری جان باختند. به گزارش سازمان بین‌المللی هوانوردی، در سال ۲۰۱۲ تنها ۹ سانحه مرگبار برای هواپیماهای مسافربری اتفاق افتاد که به جان باختن ۳۷۲ نفر انجامید.

در آخر می‌توان گفت هر سانحه‌ای که با موفقیت بررسی شود، اطلاعات بسیاری بدست می‌دهد که می‌توان برای بهتر کردن هواپیماها از آن استفاده کرد. امید است با تلاش روزافزون و مجهز شدن صنعت هوایی دیگر شاهد حوادث سقوط هواپیما در ایران و جهان نباشیم.