طیف‌سنجی جذب اتمی (AAS) یک وسیله‌ی فوق‌ العاده با کاربرد چندمنظوره در شیمی تجزیه است.  عناصر کمیاب سمی موجود در آب آشامیدنی و چند عنصر معمول دیگر، مانند کلسیم و سدیم و همچنین مقادیر بسیار ناچیز غلظت فلزات توسط اسپکتروفتومتری جذب اتمی (Atomic absorption spectrophotometery) اندازه‌گیری می‌شوند.

طیف بینی جذب اتمی شامل مطالعه جذب انر‍ژی تابشی (معمولا در نواحی ماوراء بنفش) به وسیله اتم های خنثی در حالت گازی است. اصول جذب اتمی اساسا مشابه اصول جذب تابش مرئی و ماوراء بنفش به وسیله محلول ها می باشد. بنابراین شیوه های نمونه برداری، تجهیزات و نمود طیف ها این اندازه تفاوت دارند که جذب اتمی بصورت جداگانه مورد بررسی قرار می گیرد.

سودمندی بالقوه جذب اتمی برای تجزیه عناصر فلزی ابتدا در 1965 بوسیله والش و آلکمید و میلانز پیشنهاد شد. از آن زمان تا به حال روش هایی برای تعیین 65 عنصر به وجود آمده اند و تعداد کثیری دستگاه های تجارتی که مخصوصا برای این نوع تجزیه طراحی شده اند، در دسترس قرار رفته اند.

اصول جذب اتمی

در یک تجزیه جذب اتمی، عنصر مورد اندازه گیری باید به حالت عنصری کاهش یابد، تبخیر شود، و سر راه دسته منبع تابش قرار گیرد. این فرایند اغلب با کشیدن محلولی از نمونه بصورت مه رقیق به داخل یک شعله مناسب، انجام می گیرد.

طیف های جذب اتمی

طیف جذبی یک عنصر در شکل گازی و اتمی آن مرکب از یک سری خطوط باریک کاملا مشخص از جهش های الکترونی بیرونی ترین الکترون های یک عنصر است.

اندازه گیری های جذبی بطور مستقیم تحت تاثیر نوسانات دما قرار دارند. تعداد کل اتم های تولید شده و آماده برای جذب از یک نمونه، معمولا با افزایش دما افزایش می یابد. مضافا، به علت اینکه ذرات اتمی دردماهای بالاتر با سرعت های زیادتری حرکت می کنند و اثر دوپلر زیاد تر می شود، تعریض خط و در نتیجه کاهشی در ارتفاع پیک رخ می دهد. غلظت های زیاد اتمهای گازی نیز سب تعریض فشاری خطوط جذب می شوند. به علت این اثرات غیر مستقیم لازم است که دمای شعله بطور قابل قبولی برای انجام اندازه گیری های کمی جذب اتمی کنترل شود.

اندازه گیری جذب اتمی

بدلیل اینکه خطوط جذب اتمی بسیار باریک اند و بعلت اینکه انر‍ژی های انتقالات برای هر عنصر منحصر بفردند، روش های تجزیه ای بر پایه این نوع جذب، بالقوه خیلی اختصاصی هستند.

عیب اصلی این تکنیک نیاز به یک لامپ منبع جداگانه برای هر عنصر مورد تجزیه است. برای رفع این نقیصه کوشش هایی به عمل آمده است تا یک یک منبع پیوسته به همراه یک تکفام ساز با قدرت جداکنندگی بسار بالا بکار گرفته شود، یا اینکه با قرار دادن ترکیبی از عنصر مورد اندازه گیری در شعله بسیار داغ،  یک منبع خطی تولید شود. هیچ یک از این تکنیک ها به اندازه به کار گیری یک لامپ مخصوص برای هر عنصر رضایت بخش نیست.

دستگاه ها

دستگاه مورد نیاز برای اندازه گیری های جذب اتمی همان اجزا اصلی را دارد که یک اسپکتروفتومتر برای اندازه گیری جذب محلول ها داراست. این اجزا شامل یک منبع، یک تک فام ساز، یک ظرف نمونه (در این حالت یک شعله) ، یک آشکار ساز و یک تقویت کننده، شناساگر می شوند. تفاوت های اصلی دستگاهی بین تجهیزات جذب اتمی و محلولی در منبع و در ظرف نمونه یافت می شوند. دستگاه های تک پرتوی و دو پرتوی هر دو برای مطالعات جذب اتمی طرح ریزی شده اند.

منابع تابش: منابع برای طیف نور سنج های جذب اتمی معمولا لامپ های کاتدی تو خالی یا لوله های تخلیه ای گازی هستند.

مدوله کردن پرتو: خروجی از منبع تابش بدون در نظر گرفتن نوع آن، به منظور حذف مزاحمت ناشی از شعله ای که نمونه را در بر دارد، باید مدوله شود. این شعله یک طیف کم و بیش پیوسته ای را منتشر می کند که از تحریک مولکولی مولکول های سوخت حاصل می شود؛ مضافا ممکن است حاوی یک طیف خطی مربوط به تحریک اتم های فلزی از نمونه باشد. مشاهده کرده ایم کسری از اتم ها که دستخوش تحریک حرارتی می شوند در دماهای شعله کوچک است؛ با وجود این، چند اتمی که تحریک می شوند تابشی را منتشر می کنند که مربوط به خط جذبی رزونانسی انتخاب شده برای تجزیه است که این امر یک منبع جدی برای تولید مزاحمت است.

برای برداشتن قسمت عمده تابش شعله، تک فام ساز همیشه بین شعله و آشکارساز قرار داده می شود. این ترتیب با آنچه که در اغلب طیف نورسنج ها وجود دارد متفاوت است. به هر صورت، روشن است که تکفامساز خط نشری مربوط به طول موج پیک جذب راعبور می دهد.

لامپ کاتد تو خالی: لامپ کاتدی تو خالی متداول ترین منبع تابشی برای طیف گیری جذبی اتمی است. لوله که از شیشه ای با دیواره ضخیم ساخته شده است، در یک سر آن پنجره ای شفاف تعبیه شده است. دو سیم تنگستن در داخل سر دیگر لوله لحیم شده اند. یکی از این سیم ها بعنوان آند عمل می کند و به انتهای سیم دیگر یک استوانه توخالی فلزی به قطر 10 تا 20 میلی متر وصل شده است؛ این استوانه بعنوان کاتد عمل می کند. استوانه یا از فلزی که طیف آن مورد نظر است ساخته می شود و یا برای نگهداری لایه ای از آن فلز عمل می کند. لوله با گاز خالص هلیم  و یا آرگون در فشار یک تا دو میلیمتر پر می شود.

موقعی که یک پتانسیل بین دو الکترود اعمال شود، یونش گاز اتفاق می افتد و جریانی در نتیجه حرکت یون ها به طرف الکترود ها جاری می شود. اگر پتانسیل به اندازه کافی بزرگ باشد کاتیون های گازی شکل انرژی جنبشی کافی برای کندن تعدادی از اتم های فلزی را از سطح کاتد پیدا می کنند و یک ابر اتمی تولید می شود. این عمل را پراندن می گویند. بخشی از اتم های پرانده شده فلزی درحالت تحریک هستند و لذا تابش مشخصه خود را بطریق معمول منتشر می کنند. با ادامه این فرایند، اتم های فلزی مجددا به طرف سطح کاتد و یا به دیواره های شیشه ای لوله پخش می شوند و دوباره رسوب می کنند.

پیکربندی استوانه ای کاتد تمایل دارد تا تابش را در یک ناحیه محدود از لوله متمرکز سازد، این طرح همچنین احتمال اینکه رسوب دادن مجدد، روی کاتد رخ خواهد داد تا روی دیواره های شیشه ای را افزایش می دهد.

لامپ های کاتدی تو خالی تجارتی گوناگونی در دسترس اند. کاتد بعضی از آنها مرکب از مخلوطی از چند فلز است، چنین لامپ هایی اجازه می دهند که تجزیه بیش از یک عنصر تک انجام گیرد.

لوله های تخلیه ای گازی: لوله های تخلیه ای گازی تولید یک طیف خطی در اثر عبور یک جریان الکتریکی از داخل بخار اتم های یک فلز می کنند. منابعی از این نوع بخصوص برای تولید طیف های فلزات قلیای مفیدند.

تشکیل بخار اتمی

در یک تجزیه جذب اتمی، عناصر موجود در نمونه باید به صورت ذرات اتمی خنثی کاهیده شوند، تبخیر گردند و به طریقی در مسیر پرتو تابش پاشیده گردند که تعداد آنها به نحو تکرار پذیری متناسب با غلظت شان در نمونه باشد. این فرایند معمولا کم بازده ترین قسمت این روش است و مسئول بزرگترین خطاهای تخمینی تجزیه ای است.

تعدادی وسایل برای تشکیل بخارات اتمی مورد بررسی قرار گرفته اند. این وسایل عبارتند از:

1. کوره ها که در آنها نمونه سریعا به یک دمای بالا آورده می شود.
2. کمان ها و جرقه های الکتریکی  که در آنها خواه نمونه جامد یا مایع تحت تاثیر شدت جریان زیاد یا پتانسیل بالای جرقه جریان متناوب قرار می گیرد.
3. وسایل پران، که در آنها نمونه ای که روی یک کاتد نگهداری می شود با یون های مثبت یک گاز بمباران می شود.
4. افشاندن شعله ای که در آن نمونه به درون شعله ای گازی افشانده می شود. تاکنون افشاندن شعله ای عملی ترین تکنیک تلقی شده و در تمام دستگاه های تجارتی بکار گرفته می شود.

در افشانه تمام یا قسمتی از یک محلول از نمونه بصورت مه نازکی به داخل شعله ای که در مسیر تابش از منبع قرار دارد افشانده می شود.

نواحی مهم شعله از پایین به بالا عبارتند از پایه، مخروط داخلی، منطقه واکنش و پوشش بیرونی. نمونه بصورت قطرات کوچک بسیار ریزی از پایه شعله وارد می شود. در داخل این ناحیه آب کسر قابل توجهی از قطرات ریز تبخیر می شود و بدین سان مقداری از نمونه بصورت ذرات جامد وارد مخروط داخلی می شود. در اینجا تبخیر و تجزیه به حالت اتمی رخ می دهد. در این منطقه است که فرایند های تحریک و جذب نیز شروع می شوند. با وارد شدن به منطقه واکنش، اتم ها به اکسید تبدیل می شوند. این اکسیدها سپس از داخل پوشش بیرونی عبور می کنند و متعاقبا از شعله دفع می شوند. هر قطره ای که به داخل شعله مکیده می شود نباید الزاما این تسلسل را طی کند. در حقیقت بسته به اندازه قطرات و سرعت عبور جریان قسمتی از نمونه ممکن است اساسا بدون تغییر از داخل شعله عبور کند.

ناحیه ای از شعله که در آن حداکثر جذب یا نشر اتفاق می افتد به متغیر هایی نظیر اندازه قطرات، نوع شعله بکار رفته، نسبت اکسنده به سوخت و تمایل گونه ها به وارد شدن در تشکیل اکسید بستگی دارد.

انواع مشعل ها

در طیف بینی جذب اتمی دو نوع مشعل بکار گرفته می شود. در مشعل تمام مصرف کن محلول نمونه، سوخت و گاز اکسنده از داخل راهرو های جداگانه انتقال داده می شوند و در دهانه ای در پایه شعله با یکدیگر مخلوط می گردند.

در مشعل پیش مخلوط کن نمونه به داخل یک محفظه بزرگ به وسیله جریانی از اکسنده مکیده می شود. در این جا مه رقیق نمونه و اکنده و سوخت مخلوط می گردند و سپس به طرف دهانه مشعل رانده می شوند. قطرات بزرگ تر نمونه در ته محفظه جمع شده و خارج می شوند.

سوخت ها و اکسنده ها

سوخت های بکار رفته برای تولید شعله عبارتند از گاز طبیعی، پروپان، بوتان، هیدروژن و استلین. استیلن شاید پر مصرف ترین سوخت باشد. اکسنده های معمولی عبارتند از هوا، هوای غنی شده با اکسیژن، اکسیژن و نیتروز اکسید. مخلوط نیتروزو اکسید و استیلن به علت خطر انفجار کمتر آن در مواقع نیاز به یک شعله داغ ارجح است.

برای عناصری که به آسانی به حالت اتمی تبدیل می شوند نظیر مس، سرب، روی و کادمیم کاربرد شعله های با دمای پایین ارجح است.

با افزایش دمای شعله ها می توان تا حدی یونش اتم ها را انتظار داشت. نسبت سوخت به اکسنده نیز بر اندازه تشکیل اتم در شعله تاثیر می گذارد. این آثار پیچیده هستند و بهترین مخلوط باید بطور تجربی تعیین گردد.

تکفام سازها یا صافی ها

یک دستگاه جذب اتمی باید قادر به تامین یک پهنای نوار به آن اندازه باریک باشد تا خط انتخاب شده برای اندازه گیری را از خطوط دیگری که ممکن است مزاحمت ایجاد کنند یا حساسیت تجزیه را کاهش دهند جدا سازد. دستگاهی که صافی تداخلی به سهولت تعویض پذیر را بکار می گیرد به طور تجارتی در دسترس است.

آشکارسازها و شناساگر ها

برای تبدیل علامت انرژی تابشی به الکتریکی لوله های فوتو تکثیر کننده بکار گرفته می شوند. همان طور که قبلا توضیح داده شد، دستگاه الکترونیکی قادر به تمییز دادن بین علامت مدوله شده از منبع و علامت پیوسته از شعله است.

موارد کاربرد

طیف بینی جذب اتمی وسیله حساسی برای تعیین بیش از 60 عنصر تامین می کند. عناصری مانند روی، آهن، نیکل، مولیبدن، وانادیم و … تا دقت چند میلی‌گرم در لیتر (ppm) قابل اندازه‌گیری با این دستگاه می‌باشند.

محدودیت های روش طیف سنجی جذب اتمی

روش طیف‌سنجی جذب اتمی

AAS توانایی تعیین یک عنصر را در هر لحظه دارد. اما این تکنیک به کندی صورت می گیرد و برای آنالیز چند عنصر روشی بسیار طولانی و خسته کننده است. تغییرپذیری در غلظت نمونه می‌تواند مشکل ساز باشد، چون حدود دسترسی AAS بسیار محدود است.

دستگاه جذب اتمی مورد استفاده ما از نوع PERKIN ELEMER مدل 3030 ساخت کشور امریکا می باشند. و با  سیستم شعله، کوره گرافیتی همراه با HGA 400 Programmer و سیستم هیدرید MHS 10  تلفیق می شوند و با استفاده از لامپهای هوشمند (HCL) و لامپ های (EDL) شرایط لازم برای اندازگیری فلزات را با حد تشخیص خیلی کم در ماتریکس های متفاوت فراهم می نماید.

دستگاه جذب اتمی با سیستم شعله: دستگاه جذب اتمی این آزمایشگاه مدل پرکین المر با سیستم برنر  هوشمند می باشد .

شعله دستگاه جذب اتمی به صورت اتوماتیک تنظیم می شود و به حالت اپتیمم می رسد. و  مقدار جذب دستگاه در ابتدای هر اندازگیری با یک محلول استاندارد با غلظت مشخص کنترل می گردد سیستم برنر و در هر اندازگیری به صورت اتوماتیک از مسیر شعله خارج می شود و برای هر اندازگیری Bas line را به طور اتوماتیک بدست می آورد.

به نرم افزار دستگاه می توان  پارامترهای فرآوری نمونه را از جمله  وزن نمونه و ضریب رقیق سازی را داد تا در نتایج اعمال نماید. و خطای اپراتور در محاسبات را از بین برد. سیستم لامپ های EDL بر روی دستگاه نصب می گردد و حساسیت تشخیص عناصر (Pb ,Cd) در سیستم اندازه گیری با شعله تا 40% افزایش می یابد.

دستگاه جذب اتمی با سیستم کوره گرافیتی: کوره گرافیتی این دستگاه می تواند از دو گاز  یکی آرگون برای جلوگیری از اکسید شدن کوره و دیگری اکسیژن که مواد آلی را در داخل کوره  بسوزاند استفاده می کنند

بنابراین ما می توانیم وقتی که عناصر فلزی آرسنیک، آنتیموان، قلع، کادمیم و سرب در نمونه های حقیقی در ماتریکس آلی پیجیده وجود دارند با مودیفایر ترکیب فلزی این عناصر را با  دمای تبخیر بالا بسازیم و ماتریکس آلی محتوی این عناصر  را در  داخل کوره به کمک اکسیژن بسوزانیم و مزاحمت ماتریکس را به حداقل برسانیم بنابراین خطای فرآوری نمونه برای قرائت از بین می رود. با استفاده از برنامه های مناسب حرارتی و دماهای لازم مراحل خشک کردن، خاکستر کردن و اتمیزاسیون انجام می شود. این سیستم قادر به اندازه گیری عناصر فلزی در حد PPb می باشد.

در کوره، نمونه بداخل یک لوله گرافیتی کوچک پخش شده که می تواند از نظر الکتریکی حرارت ببیند. با افزایش مرحله ای دما، فرایند خشک کردن، حرارت مقدماتی ماتریکس و تفکیک به اتمهای آزاد (اتمیزاسیون) رخ می دهد. در طی مراحل خشک کردن و حرارت مقدماتی، یک بخار گاز پاک کننده بی اثر از درون لوله جهت انتقال حلال و بخارات ماتریکس عبور می کند.

یک تفاوت عمده با جذب اتمی شعله ای این است که برخی اجزای ماتریکس قبل از اتمیزاسیون ازبین می رود و اتمیزاسیون در یک اتمسفر بی خطر رخ می دهد.

مزایای تکنیک های جذب اتمی با کوره گرافیتی (HGA) نسبت به شعله ای:

1. حساسیت و حدود تشخیص 100تا 1000برابر بهتر از شعله. جذب اتمی شعله ای: PPM 1  کوره گرافیتی: PPB1
2. مقایر کم مورد نیاز نمونه جهت آنالیز در حد 5 تا 50 میکرولیتر
3. H.G.Aجهت نمونه های که مشعل را مسدود می کنند استفاده می شود
4. نمونه های جامد مانند پلاستیک، ناخن، تکه های مو و … می توانند تجزیه شوند.

برنامه حرارتی: برنامه حرارتی یکی از ارکان اصلی در یک آنالیز صحیح و موفق در کوره گرافیتی می باشد. در تجزیه های شعله ای، تبخیر حلال، تخریب ماتریکس و تولید اتم های آنالیت در حالت پایه، واقعا بطور همزمان رخ می دهد. در اندازه گیری های انجام شده توسط H.G.A همان فرایندها اساسا در طی مراحل خشک کردن، حرارت مقدماتی (زغال کردن) و اتمیزاسیون رخ می دهد.

هدف تمام برنامه حرارتی در H.G.A تجزیه یا انتقال تمامی مواد همراه نمونه می باشد تا بدون هیچ گونه مزاحمتی روی اتمیزاسیون عنصر انالیت خارج گردند.

لامپ های EDL این دستگاه به ما امکان می دهد که برای اندازگیری عناصر (As ,Cd , Pb , Sn  Sb , Hg) را در یک پرتوی کاتدی 300 تا 400 میلی آمپر حدود 20 برابر لامپ های کاتدی معمولی اندازگیری کنیم.

نمای دستگاه جذب اتمی شعله ای

دستگاه جذب اتمی شعله ای

در این دستگاه، به منظور تبخیر محلول و تفکیک نمونه به اتم های سازنده از هوا / استیلن و یا اکسید نیتروز / استیلن استفاده می شود . هنگامی که نور از یک لامپ کاتدی از درون ابری از اتم ها عبور می کند. اتم های مورد بررسی، نور ساطع شده از لامپ را جذب می کنند و لذا توسط ردیاب اندازه گیری شده و تمرکز عنصر مورد نظر در نمونه، مشخص می گردد.

استفاده از شعله، دمای رسیده به نمونه را تقریباً تا 2600 درجه سانتی گراد (در N2O / استیلن) محدود می کند که این مطلب در زمینه بررسی بسیاری از عناصر، مشکلی را ایجاد نمی کند.

به عنوان مثال ، در بررسی فلزات آلکانی و بسیاری از فلزات سنگین مثل سرب یا کادمیوم و فلزات واسطه مثل منگنز یا نیکل به کارگیری F-AAS امکان اتمیزه کردن با کیفیت بالا و تا حد ppm را فراهم می کند .

معايب

اما این روش جهت بررسی برخی دیگر از عناصر مانند: B ,Mo ,Zr ,V که برای شکسته شدن نیاز به دمایی بالاتر از حد فوق دارند، کارآمد نمی باشد. در نهایت می توان گفت این ابزار در زمینه بررسی عناصر، به میزان سایر تکنیک های مورد استفاده کارآیی ندارد .

دستگاه جذب اتمی 2100 ساخت شرکت Perkin Elmer: عناصر Ag-Au-Bi-Cd-Co-Cr-Cu-Fe-Mg-Ni-Pb-Sb-Zn در مواد معدنی، آبها، فلزات و فرآورده های بیولوژیکی و غذایی توسط این دستگاه اندازه گیری می شوند .

این بخش در سه جلسه به صورت کامل توضیح داده شده است و به صورت فایل پاورپوینت می توانید اطلاعات تکمیلی را دانلود کنید.
این پست بروزرسانی شد و فایل پاورپوینت اسپکترومتر نشر شعله ای در 35 اسلاید پیوست شد

حتما بخوانید:

⇐ استفاده از دستگاه نشر اتمی در تجزیه آلاینده های هوا

⇐ اندازه گیری ذرات سرب به روش اسپکترومتری جذب اتمی شعله ای یا کوره گرافیکی