سم شناسی آنتیموان (Sb)

آنتیموان: وزن اتمی 121.76 نقطه ذوب 630 درجه سانتیگراد. نقطه جوش 1440 درجه سانتیگراد.
ترکیبات مهم: آنتیموآن فلزی, تری اکسید آنتیموآن, تری کلرور آنتیموان, تری سولفور آنتیموان, هیدرژن آنتی مونیه.
اثرات زیان آور: درماتیت, ناراحتی های دستگاه معدی روده ای (گوارشی), تحریک مجاری تنفسی و زیان و ضرر به قلب.
درجه زیان: ممکن است شديد و جدی باشد.
حداکثر مجاز: 0.5 میلی گرم در متر مکعب هوا (1986).
ارزشیابی: 1-تجزیه ادرار 2-تجزیه هوا

منابع و استحصالات

منابع عمده تهیه آنتیموآن عبارت اند از مکزیک, بولیوی و جنوب آفريقا. در مرحله اول آنتیموان از سنگ معدن کمپلکس نقره و مس و سرب به صورت ناخالص بدست می آید که مخلوطی از فلز آنتیموان, اکسید آنتیموان و مقدار کمی سولفور می باشد. همچنین مقداری آنتیموان از آلیاژهای سرب و قلع نیز تهیه می گردد.

هرچند که آنتیموان در تعداد زیادی از سنگ های معدنی ممکن است وجود داشته باشد اما سنگ های معدنی تجارتی عمده آنتیموان به صورت آنتیموان فلزی, اکسیدها و سولفور آنتیموان می باشد. ضمنا کمپلکس مس, سرب و نقره و همچنین سولفور جیوه و آنتیموآن که مهمترین آن «استیب نیت» است نیز منشاء تهیه آنتیموان هستند.

مصارف و تماس های صنعتی

نیمی از مصرف آنتیموان به صورت فلز و نیمی دیگر آن به صورت ترکیبات غیرفلزی است مصارف عمده آن به صورت فلزی عبارتند از آلیاژ آنتیموان و سرب, انواع یاتاقان ها و حروف چاپ, قطعات باطری به صورت صفحه و لوله پوشش کابل ها, تهیه بعضی داروها, صنایع شیمیایی, ریخته گری, ورق, تخته, لحيم و مهمات و تدارکات و غيره .

جدول زیر خواص شیمیایی و فیزیکی آنتیموان و برخی از ترکیبات آن را روشن می نماید.

جدول 2. خواص فیزیکی و شیمیایی آنتيموان و تعدادی از ترکیبات آن

TABLE 2 Physical and Chemical Properties of Sb and Some of Its Compounds

	Chemical symbol	At or mol.wt	Sp.gr	M.P ^oC	B.P ^oC	Solubility
Antimony	Sb	121.76	6.68 (25^o)	630.5	1440	Sol.hot conc H₂SO₄, aq.reg
Stibine	SbH₃	124.78	4.344 (15^o) Liq. 2.26 350 g/liter	-88	-17	20 cm³. Per 100 g
Antimony trioxid	Sb₂O₃	291.52	5.2	656	1550 (subl)	H2O (100^o) SI.Sol hot H2O sol. HCL, KOH
Antimony pentoxide	Sb₂O₅	323.52	3.78	(-0) 380		Insol.hot or cold H2O Sol. HCL, KOH
Antimony trisulfide	Sb₂S₃	339.72	4.64	550		Dec. hot H2O Sol. alkalies
Antimony pentasulfide	Sb₂S₅	403.85	4.12	Dec		Insol. Hot H2O Sol. alkalies

مصارف غیرفلزی آنتیموان عبارتند از پارچه های نسوز، رنگ ها، وزنی، جلا، ترکیبات لاستیک العاب های سرامیک، شیشه سازی و کوزه گری، مواد ساینده سمباده ، فسفر و کبریت.

همچنین اخیرا ترکیب آنتیموان و «انديوم» برای مصارف الکترونیک به صورت «آنتی مونیدانديوم» رواج یافته است. تماس های زیان آور با آنتیموان در اثر استخراج آنتیموان از سنگ های معدنی, تماس با گرد و غبار و اکسیدها و سولفور آن و همچنین در ریخته گری و نزد کارگران صنعت چاپ که با دود فلزی آنتیموان تماس پیدا می کنند مانند انواع ماشین های حروف ریزی حروف چینی و کلیشه سازی دیده می شود. به علاوه کارگران صنعت لاستیک و کارگران شیشه سازی و کسانی که در جوش کاری، لحیم کاری و چرخکاری یا ماشین کاری این فلز کار می کنند در معرض آن قرار خواهند داشت.

هیدرور آنتیموان یا «استی بین» ماده ای است که به آسانی در اثر برخورد اسیدها با فلزات حاوی آنتیموان ایجاد می شود و همچنین ممکن است در اثر شارژ الکتریکی زیاده از حد باتری ها تولید گردد و برای افرادی که با آن سروکار دارند خطر جدی خواهد داشت.

آنتیموان در مجاورت هوا خیلی کم اکسیده می شود اما وقتی که ذوب شود به صورت اکسید در میاید که فرار و قابل تبخیر است. آنتیموان توسط اسید نیتریک نیز اکسیده نمی شود.

کلروبرم روی آنتیموان حرارت داده شده اثر می نماید. آنتیموان با آرسنیک تلور, سلنيوم و فسفر و بعضی دیگر از عناصر ترکیب می شود اما با سیلیسیم, بور و کربن نمی تواند ترکیب شود.

ناخالصی های عمده آنتیموان عبارت اند از سرب، آرسنیک و گوگرد.

تعیین مقدار آنتیموان

پس از جمع آوری دود و گرد و غبار آنتیموان می توان این فلز را از طریق کلریمتری با استفاده از «رودامین ب» و یا توسط معرف زیر و یا از راه اسپکتروگرافی تعیین مقدار نمود.

مقادیر کم هیدروژن آنتی مونیه را نیز می توان با اثری که روی کاغذ نیترات نقره می گذارد و آنرا سیاه می کند تعیین کرد.

اثرات فیزیولژیکی

دانشمندانی چون «فرهال وهيسلوپ» اثرات فیزیولژیکی آنتیموان و ترکیبات آنرا در حیوانات و انسان مطالعه کرده اند.

«ال دی پنجاه» آنتیموان و 5 ترکیب مهم صنعتی آن از طریق داخل پرده صفاقی برای موش (رات)، از 11 میلی گرم در کیلوگرم برای «تارترات پتاسیم و آنتیموان» تا 4 گرم در کیلوگرم برای اکسید آنتی مونیک متغیر تشخیص داده شده و برای عنصر آنتیموان فلزی 100 میلی گرم در کیلوگرم تعیین گردیده است. نسبت سميت بترتيب از آنتیموان به تری سولفورد، پنتاسولفور، تری کسید و سپس به پنتا اکسید آنتیموان به تدریج کمتر می گردد در نتيجه املاح سه ظرفیتی آن نسبت به پنج ظرفیتی دارای سمیت بیشتری هستند.

استی بین

هیدرژن آنتی مونیه یا استی بین در اثر اسیدها با فلزاتی که آنتیموان در آنها به صورت ناخالصی وجود داشته باشد ایجاد می گردد. همچنین این ماده در اثر شارژ زیاده از حد باتری ها و یا در مواردی که هیدرژن جدید الولاده با آنتیموان فلزی و یا یک ترکیب محلول آن مجاور شود تولید می گردد. بدین ترتیب منشاء اصلی آن در کارهای فلزکاری، جوشکاری با بریدن فلزات با اشعه، لحیم کردن، پر کردن بالن های هیدرژن، قلم زدن فلز روی (Zn) و یا در آزمایشگاه های شیمیایی است.

در اثر فیزیولوژی این گاز بسیار شبیه به گاز آرسین (AsH3) است. در 10000 PPM مرگ به سرعت اتفاق می افتد و در 100 PPM در چند ساعت.

استی بین به خون و سیستم اعصاب مرکزی حمله می کند.

در مسمومیت های مزمن نزد انسان علائم مسمومیت عبارت اند از سردرد، تهوع، ضعف، کندی تنفس و ضعیف شدن نبض و نامرتبی آن. استی بین مانند آرسین سم همولیتیک بوده و به علاوه در حیوانات تولید «اسپاین سل» می نماید. یکی از اولین علائم تماس زیاده از حد با استی بین هموگلوبینوری است.

متابولیسم

تغییرات و تبدیلات زیست شناختی سموم در بدن

اغلب اطلاعاتی که در مورد متابولیسم آنتیموان موجود است مربوط به ترکیبات آلی این فلز و مخصوصا «آنتی مونیال ها» است و نمی توان آن را برای مشتقات معدنی که از نظر صنعتی اهمیت دارند تعمیم داد. توزيع ترکیبات آنتیموان در اعضاء حيوانات آزمایشگاهی مختلف است اما تا اندازه ای در کبد بیشتر است و پس از آن تیروئید و پاراتیروئید قرار دارند. پس از تیروئید غدد فوق کلیوی، طحال، کبد، ریه، قلب و کلیه ها قرار دارند و در اثر استنشاق سولفور سه ظرفیتی نزد سگ دفع آنتیموان پس از شش هفته افزایش قابل ملاحظه ای را نشان داده است.

طرز اثر

مطالعات نسبتا جدید نشان داده است که «فوآدین» و مشتقات «کاتکول» که دارای آنتیموان هستند در حد 10^-3×2 مول؛ آنتیموان، آنزیم «سوکسین اکسیداز» را به مقدار 50% از فعالیت باز می دارند. همچنین آنتیموان در اثر ترکیب و تجمع با گروه سولفیدریل آنزیم های تنفسی متابولیسم سلولی را مختل می نماید.

در کارهای تجربی که روی خرگوش به عمل آمده ثابت شده است که «بال» یا « 2-3 دی مرکاپتوپروپانول» ترکیبات آنتیموان را خنثی می کند و از بین می برد ولی روی SbH3 اثری ندارد. «بال» مقدار دفع آنتیموان ادرار را بالا می برد.

تجارب صنعتی

مطالعات مختلفی در مورد اثر این فلز در روی کارگران به عمل آمده است. در عده ای از کارگران عوارض پوستی، درماتیت و «رینیت» نسبتا زیاد دیده شده است. همچنین تورم قسمت های فوقانی و تحتانی دستگاه تنفسی، پنومونی و چند مورد گاستريت، کنژکتی ویت و «سوراخ شدن جدار بینی» گزارش گردیده است. در اغلب این موارد تجویز پنی سیلین متعاقب با معاف کردن کارگران از کار بهبودی چشمگیری نشان داده است.

به علاوه مواردی بیماری های «کاردیو واسکولر» و مرگ نیز ذکر گردیده است.

در کارگران معادن آنتیموان (سولفور) عوارضی از قبیل سردرد خواب آلودگی، خستگی کمی اشتها و دردهای عضلانی دیده شده است. کارگران صنعت شیشه سازی که با پنتاسولفور آنتیموان کار می کرده اند نیز دچار حالت تهوع و استفراغ و اسهال گردیده و احساسی طعم تلخ در دهان می نموده اند و در این افراد مقدار آنتیموان در ادرار زیاد بوده است

استانداردهای بهداشتی

تماس با آنتیموان و ترکیبات آن باستثنای استی بین 0.5 میلی گرم آنتیموان در متر مکعب هوا است (ACGIH 1986).

در مطالعاتی که با تری سولفور آنتیموان روی کارگران و همچنین حیوانات آزمایشگاه به عمل آمده است این عدد مخصوصا برای سولفور سه ظرفیتی مناسب تشخیص داده شده است.

TLV استی بین 0.1 PPM یا تقریبا 0.5 میلی گرم استی بین در هر متر مکعب هوا است. (1986)

بو و خواص خبر کنندگی

استی بین دارای بوی بسیار نامطبوعی است که می تواند «عامل خبر کننده باشد اما حدی که در آن حد، بو احساس می شود و حدی است که می تواند محتملا از خطرات احتمالی آن جلوگیری کند. هنوز مورد تایید قرار نگرفته است.

هر گونه سوالی در رابطه با سم شناسی آنتیموان داشتید در نظرات ثبت کنید تا بررسی شود.

هر مطلبی لازم داشتید, کافیه سفارش دهید تا در سایت قرار گیرد.

حتما بخوانید:

⇐ بانک سم شناسی صنعتی

⇐ سم شناسی آهن (Fe)

⇐ سم شناسی مس (Cu)

⇐ اصول عمومی سم شناسی

سم شناسی آنتیموان (Sb)