نوبت کاری و ریتم سیرکادین

نوبت کاری و ریتم سیرکادین

تهیه و تنظیم: سرکار خانم مهندس مریم واحدی

در یک قرن گذشته، پیشرفت دانش و تکنولوژی موجب رشد گسترده اقتصادی در غالب کشورها شده است. امروزه، ثروت مادی به طور اساسی بیش از هر چیز دیگر، ثمره کاربرد آگاهی ها در زمینه علم و فن است. بسیاری از شواهد به ویژه در کشورهای در حال رشد صنعتی نشان داده است که فقدان تناسب میان کار و استفاده کننده آن در محیط های کاری، نتایج منفی از قبیل پایین بودن سطح و کیفیت ارائه خدمات و بالا بودن میزان جراحات و آسیب های ناشی از کار را سبب شده است. ساعات معمول کار روزانه از ۶ صبح تا ۶ بعد از ظهر می باشد. هر نوع کاری که خارج از این ساعت انجام شود را نوبت کاری یا کار شیفتی می گویند که یک برنامه غیراستاندارد می باشد و به همین دلیل حدود ۲۰ درصد کارگران قادر به تحمل نوبت کاری نمی باشند.

اگر بخواهیم به صورت بسیار خلاصه عوارض و تبعات بهداشتی و ایمنی ناشی از بروز و دوام تنش های شدید و مزمن در بین کارکنان را برشماریم می توان گفت بیماریهای قلبی و فشار خون بالا، امراض گوارشی، جوش های پوستی، تنگی نفس، اختلالات عصبی و روانی، عدم تعادل در برقراری ارتباطات سودمند، خستگی، واماندگی، غیبت، جابجایی، اعتیاد به مواد مخدر و مشروبات الکلی، افزایش ضایعات و تصادفات در کار نمونه هایی است که مانع از تحقق اهداف سازمان و افراد می شوند.

نوبت کاری: طبق تعریف به هر نوع کاری که به طور معین در خارج از ساعات کاری نرمال روزانه (۷ صبح تا ۱۸) انجام شود، نوبت کاری گفته می شود. دیده شده است که حدود ۱۰ تا ۲۵ درصد شاغلین بصورت نوبت کاری مشغول به کار هستند. سیستم نوبت کاری از دوره های زمانی که افراد در ۲۴ ساعت شبانه روز به کار مشغول هستند تشکیل شده است؛ یعنی ۸ ساعت شیفت صبح، ۸ ساعت شیفت عصر و ۸ ساعت شیفت شب و یا دو شیفت ۱۲ ساعته.

این سیستم در بخش تولید در جاهایی که نظام تولیدی پیوسته است مانند پالایشگاه ها، صنایع پتروشیمی، کارخانه های سیمان و …. و در بخش خدمات مانند بیمارستانها و نیروی انتظامی و … به کار می رود، شیفت های کاری به دو صورت ثابت و چرخشی است.

چرخش سیرکادین

مغز انسان دارای ساعت بیولوژیکی (ساعت زیستی) است که وظایف فیزیولوژیکی بدن را تنظیم می کند و بصورت چرخ های نوسان میکند. مطالعات نشان میدهد که وظایف فیزیولوژیکی بدن از قبيل دمای بدن، تولید هورمون، ضربان قلب، فشار خون، فعالیت های گوارشی، چرخه بیداری و خواب همه دارای چرخه ۲۴ ساعته هستند که به این چرخه ریتم سیرکادین گفته می شود که به ما می گوید چه وقت بیدار شویم و چه وقت بخوابیم (تاریکی و روشنائی نقش مهمی در تنظیم این ریتم های سیرکادین دارد).

بطور معمول تاریکی شب تغییراتی را در بدن ایجاد می کند که منجر به خواب می شود یعنی فشار خون، میزان ضربان قلب، میزان تنفس، دمای بدن و فعالیت های گوارشی پایین می آید ولی روشنائی روز باعث بالا رفتن ریتم های سیرکادین می گردد. به دلیل لزوم عملکرد ۲۴ ساعته، کارگران شیفتی اغلب در الگوی متفاوتی با الگوی معمول فعالیت انسان ها زندگی می کنند.

(که بالاترین فعالیت در روز و ساعت های عصر است). با توجه به اینکه پروسه های فیزیولوژیک (میزان متابولیک) و سایکولوژیک (حافظه کوتاه مدت) و اجتماعی (عملکرد متقابل خانوادگی) همه افزایش و کاهش ریتمیک را در فعالیت روزانه نشان می دهند، این تفاوت ها از عملکرد زمان روز، کارگران شیفتی را در تضاد با عملکرد نرمال قرار میدهد. اختلال در ریتم های سیرکادین فاکتور کلیدی میانجی در ایجاد پیامدهای زیانبار سلامتی و ایمنی در کارگران شیفتی است. وجود پیک فعالیت در شب به آسانی منجر به تغییرات ریتم سیرکادین نمی شود که به دلیل پابرجایی نسبی ریتم سیرکادین می باشد. دستگاه سیرکادین با توجه به ماهیت ذاتی خود در برابر تغییرات ناگهانی و روزمره ساعات کاری مقاومت می کند.

ادامه مطالب زیر را با دانلود فایل پیوستی مشاهده کنید.

• اثرات نوبت کاری بر سلامت
• اثرات حاد و مزمن نوبت کاری بر نوبت کاران
• شیفت های کاری هفتگی فشرده
• انتخاب صحیح برنامه شیفت کاری
• نکات مدیریتی که بایستی در برنامه نوبت کاری قرار گیرد
• کنترل های فردی نوبت کاری
• نتیجه گیری

حتما بخوانید:

⇐ شیفت کاری و سلامتی: مشکلات رایج و اقدامات پیشگیرانه

⇐ بررسی عوارض گوارشی ناشی از نوبت کاری (شب کاری) و ارائه راهکارهای پیشنهادی

⇐ خواب و تغییرات دوره ای سیرکادین

⇐ کارایی نوبت کاران و پیامدهای ایمنی نوبت کاری

منبع: مجله سلامت شغلی / 1400