مواد زائد خطرناک

مواد زائد خطرناک

مواد زائد خطرناک عمدتاً از سال ۱۹۷۰ به‌کار برده شده است. قبل از آن به جای مواد زائد خطرناک از واژه «مواد زائد شیمیایی» استفاده می‌شده است. میزان تولید این مواد در طی چند دههٔ اخیر، رشد بسیار فزاینده‌ای داشته است. از دهه ۱۹۸۰ مدیریت مواد زائد مهمترین مسئله روز در کشورهای پیشرفته مثل کشورهای اروپایی و آمریکا بوده و هم چنین در ژاپن مسئله DDT و مشکل جیوه و کادمیم برای این کشور خطر آفرین شده است. نمونه بارز عدم توجه به مواد زائد خطرناک در فرایند تولید و ایمنی مربوط به آنها فاجعه انفجار راکتور و نشت ماده بسیار خطرناک متیل ایزوسیانات در بوپال هندوستان می‌باشد. از طرفی تجربه در تعدادی از کشورهای توسعه یافته نشان داده که پاک کردن خطاهای گذشته در این خصوص پرهزینه‌تر از مدیریت صحیح آن در همان زمان می‌باشد.^[۲]بطوریکه با توجه به محاسبات انجام شده پاکسازی و حذف مواد زائد خطرناک که به صورت اصولی و صحیح مدیریت نشده است بین ۱۰ تا ۱۰۰ برابر پرهزینه تر از مدیریت صحیح اولیه برآورد گردیده است.

در دهه ۸۰ توجهات زیادی بر روی این موضوع شده که چه ماده ای ممکن است زائد و خطرناک باشد. سیستم های ملی به طور قابل ملاحظه ای در تعریف این مواد و در انواع مواد زائدی که می توانند ماده زائد خطرناک محسوب شوند با یکدیگر متفاوت باشند. بسیاری از سازمان های بین المللی تلاش کرده اند که فهرستی از مواد زائد خطرناک تهیه کنند. این عمل اولین قدمی است که برای یکنواخت کردن این تعاریف انجام شده است. تاکنون تعاریف زیادی درباره مواد زائد خطرناک ارائه شده است، ولی در کل می توان آنها را به دو گروه زیر طبقه بندی کرد:

1. تعاریف غیر کاربردی: تعاریفی که بسیار کلی و ذهنی بوده و خصوصیت بارز آنها نامشخص بودن هدف کلی در تعریف است. این تعاریف عموماً توسط محققان علوم صرف مطرح شده است و جنبه اجرایی، مهندسی، کنترل و مدیریت در آنها بسیار ضعیف است.
2. تعاریف طبقه بندی شده: در این گروه، هدف خاصی که همانا کنترل مواد زائد خطرناک است پیگیری می شود. این تعاریف بیشتر جنبه مدیریتی دارند و در قوانین، مقررات و رهنمودها استفاده می شوند. این تعاریف بیشتر بر اساس واقع گرایی، نگارش کاربردی فنی و مهندسی و اقتصادی شکل گرفته اند. باتوجه به طبقه بندی مزبور به چند مورد از تعاریفی که درباره مواد زائد خطرناک مطرح شده اند، می پردازیم.

تعریف ارائه شده توسط گروه ویژه متخصصان مدیریت صحیح زیست محیطی مواد زائد خطرناک

یکی از تعاریف کاربردی درباره مواد زائد خطرناک تعریفی است که گروه متخصصان مدیریت صحیح زیست محیطی مواد زائد خطرناک در سال ۱۹۸۵ ارائه داده اند. طبق این تعریف، مواد زائد خطرناک موادی هستند که یکی از دو شرط زیر را دارا باشند:

1. به دلیل میل ترکیبی شدید، سمیت، قابلیت انفجار، خاصیت خورندگی و یا سایر مشخصات برای محیط زیست یا سلامتی انسان چه به صورت تماس با سایر مواد زائد، ایجاد خطر کند و یا احتمال ایجاد آن را سبب گردند.
2. از نظر قانون ایالتی که پسماند در آنجا تولید می شود و یا در آن دفع می گردد و یا در هنگام حمل و نقل از آن ایالت عبور می کند، خطرناک تلقی شوند.

تعریف سازمان بهداشت جهانی از مواد زائد خطرناک

بر طبق این تعریف موادی زائد خطرناکند که:

1. باعث ایجاد خطرات کوتاه مدت از قبیل سمیت حاد از طریق بلع، تنفس، جذب پوستی، خورندگی و سایر مخاطرات، در اثر تماس با چشم و پوست و یا خطر آتش سوزی و انفجار شوند.
2. باعث ایجاد خطرات دراز مدت زیست محیطی شامل سمیت مزمن در اثر تماس مکرر و سرطان زایی (که در برخی موارد از تماسهای حاد اما با دوره تأخیر طولانی نیز ناشی می گردد) شوند و یا نسبت به فرآیندهای سمیت زایی نظیر تجزیه پذیری زیستی پایدار باشند و دارای پتانسیل آلوده سازی آبهای سطحی باشند و باعث ایجاد شرایط مورد اعتراض از دیدگاه زیبایی شناسی مثل بوجود آمدن بوهای نامطبوع شوند.

این تعریف را سازمان معتبری ارائه داده است، لیکن به دلیل کلی بودن، تعریف چندان مطلوبی در امور اجرایی و مدیریتی نیست و لذا در زمره تعاریف غیر کاربردی قرار دارد.

تعریف سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا از مواد زائد خطرناک

این سازمان ماده زائدی را خطرناک می داند که یک یا چند شرط زیر را داشته باشد:

1. از خود ویژگی های قابلیت اشتعال، خورندگی، میل ترکیبی شدید یا سمیت را نشان دهد.
2. ماده زائد حاصل از منابع نامشخص باشد (مواد زائد حاصل از فرآیندهای صنعتی).
3. ماده زائد حاصل از منابع مشخص باشد.
4. مخلوطی کهحاوی فهرستی از مواد زائد خطرناک باشد.
5. ماده ای که از مقررات “قانون حفاظت و بازیافت منابع” معاف نباشد.
6. ماده زائد حاصل از فرآیندهای شیمیایی، تجاری، مواد واسط و مواد باقیمانده باشد.
7. در طبیعت غیر قابل تجزیه و پایدار باشد.
8. برای موجودات زنده کشنده باشد.
9. دارای اثرات تجمعی و یا تأثیر مخرب باشد.
10. از نظر بیولوژیک قابل ازدیاد باشد.

تعریف برنامه محیط زیست سازمان ملل از مواد زائد خطرناک

قانون حفظ محیط و بازیافت منابع ۱۹۷۶ کنگره آمریکا واژه پسماند خطرناک را اینگونه تعریف کرد:

پسماند یا ترکیبی از پسماندها که به دلیل مقدار، غلظت یا ویژگی های فیزیکی، شیمیایی و عفونی آن می تواند:

1. موجب افزایش مرگ و میر، افزایش بیماری های حاد غیر قابل بازگشت یا بیماری های ناتوان کننده قابل بازگشت شود.
2. ایجاد خطر بالفعل یا بالقوه قابل توجه برای سلامت انسان یا محیط زیست هنگامی که به صورت نامناسب تصفیه، ذخیره، حمل یا دفع شده باشند، کند.
3. در ایجاد شرایط ذکر شده مشارکت داشته باشد.

اگرچه در این تعریف، از واژه مواد زائد جامد استفاده شده است، این مفهوم دربرگیرنده مواد نیمه جامد (مانند لجن های صنعتی)، مایعات و همچنین گازهای موجود در مخازن نیز است.

پس از تعریف واژه پسماند مواد زائد خطرناک در قانون RCRA، کنگره آمریکا، EPA را ملزم به تدوین چارچوبی قانونی کرد که بوسیله آن پسماندهایی را که می بایست به عنوان پسماندهای خطرناک مدیریت شوند شناسایی کند. در شناسه ۴۰ از قوانین فدرال بخش ۲۶۱، EPA تصریح کرده است که پسماندی خطرناک تلقی می شود که یکی از چهار شرط ذیل را دارا باشد:

• نشان دادن هر یک از ویژگی های پسماند خطرناک
• قرار گرفتن در فهرست پسماندهای خطرناک
• ترکیبی از پسماند خطرناک لیست شده و پسماند غیر خطرناک. به طور کلی ترکیبی که شامل یک پسماند خطرناک است، پسماند خطرناک تلقی می شود، مگر اینکه ترکیب مستثنی شده یا دیگر هیچ یک از ویژگی های پسماند خطرناک را بروز ندهد.
• پسماندی که به شکل مشخصی از قانون پسماند خطرناک مستثنی نشده باشد.

علاوه بر این، محصولات فرعی حاصل از تصفیه هر یک از پسماندهای خطرناک نیز خطرناک تلقی می شوند، مگر آنکه به صورت مشخص مستثنی شده باشند.

برای تعیین معیارهای شناسایی پسماندهای خطرناک، EPA چهار ویژگی زیر را به عنوان شاخص های ذاتی خطرناک بودن در تمامی مواد انتخاب کرد:

• قابلیت اشتعال
• قابلیت خورندگی
• واکنش پذیری
• سمیت EP¹

شاید این سؤال مطرح شود که چرا EPA این شاخص ها را برای تعریف پسماند خطرناک انتخاب کرده است. EPA به دو دلیل این ویژگی ها را در تعریف پسماند خطرناک ارائه داد: دلیل اول آن است که مشخصات به گونه ای باشند که در قالب اصطلاحات فیزیکی، شیمیایی یا دیگر خاصیت ها قابل تعریف باشند؛ دومین دلیل برای انتخاب این شاخص ها این است که ویژگی های انتخاب شده می بایست قابلیت اندازه گیری توسط روشهای استاندارد و در دسترس را داشته باشند. معیار دوم بدان علت پذیرفته شد که مسئولیت اولیه تعیین اینکه یک پسماند جامد ویژگی های گفته شده را از خود بروز می دهد را بر عهده تولید کننده بگذارد، چرا که EPA معتقد است اگر تولیدکنندگان با روشهای موجود و غیر پیچیده نسبت به تعیین ویژگی های پسماندها اقدام نکنند سایر سیستم های شناسایی، در تعیین ویژگی های آن ماده ناکارآمد می باشند.

به دلیل گستره وسیعی که معیار دوم دارد، EPA از افزودن خاصیت سرطان زایی و جهش زایی، پتانسیل انباشت زیستی و سمیت گیاهی به شاخص های تعریف پسماند خطرناک خودداری کرد. EPA متوجه شده که روشهای آزمایش که برای اندازه گیری این ویژگی ها استفاده شدند، به دلیل پیچیدگی بیش از حد و نیاز به وجود دستگاه های حرفه ای و کارکنان ماهر به اصلاحات بیشتری نیاز دارند. افزون بر این، با توجه به اطلاعات موجود درمورد این ویژگی ها، EPA تشخیص داد که با استفاده از روشهای آزمایش موجود نمی توان یک مرز عددی مشخصی را ارائه داد که بر اساس آن بتوان با درصد مشخصی از اطمینان خطرناک بودن یک ماده را بررسی کرد.

بنابراین به موازات قبول کلی پروتکل های آزمون که روش های آزمایش را مشخص می کنند، با تعیین سطوح کمی مجاز برای یک ویژگی، می توان ویژگی های بیشتری را در تعریف پسماند خطرناک لحاظ کرد. امروزه مشخصات پسماندهایی که یک یا تمام ویژگی های تعریف شده را از خود بروز می دهد، در شناسه ۴۰ قوانین فدرال در بخشهای ۲۶۱/۲۴ – ۲۶۱/۲۰ آورده شده است.

مطالب تکمیلی در مورد مواد زائد خطرناک را در اینجا مشاهده کنید.

حتما بخوانید:

⇐ چک لیست بازرسی فنی ایمنی برای مواد خطرناک

⇐ مدیریت پسماندهای صنعتی و خطرناک