مجوز کار با پرتوهای یونساز

(رادیو گرافی و کار با مواد رادیواکتیو)

(Radiography Permit)

• مقدمه:

1-1 تعریف پرتو نگاری:

عبارت است از ایجاد یک تصویر از جسم بر روی یک صفحه حساسی مانند فیلم که قابل تغییر باشد. میزان جذب اشعه در جسم بستگی به دو فاکتور چگالی و ضخامت جسم دارد. بنابراین در قطعه نازک اشعه بیشتر عبور کرده و بیشتر فیلم را تحت تاثیر قرار می دهد. هرچه چگالی و ضخامت بیشتر باشد جذب توسط قطعه بیشتر شده و فیلم روشن تر خواهد شد. در بین مواد سرب بیشترین جذب را داشته و می توان از آن به عنوان حفاظ استفاده نمود.

2-1 آزمون رادیوگرافی

از اشعه ایکس یا گاما برای پرتونگاری استفاده می شود. پرتو به جسم تابیده می شود و به علت طول موج کم اشعه ها جذب قطعه می شود. کیفیت اشعه ایکس بهتر اما گرانتراست نفوذ گاما زیاتر است. مواد راديواکتيو از اتم های ناپایداری تشکیل می شوند که تجزیه شده و انرژی با سطح بالا به نام تابش رادیواکتیو آزاد می کنند.

سه نوع تابش رادیواکتیو وجود دارد که ذرات آلفا، ذرات بتا و پرتوهای گاما خوانده می شوند.

پرتو الفا (دو پروتون و دو نوترون): جرم چهار واحد اتمی و بار الکتریکی مثبت

پرتو بتا (الکترونهای سریع): جرم ناچیز و بار الکتریکی منفی یک

پر تو گاما (موج الکترو مغناطیسی): بدون جرم و بدون بار (مثلا انرژی خالص).

در صنعت پرتونگاری به وسیله اشعه گاما صورت می گیرد. پرتو گاما از جنس پرتو الکترو مغناطیسی است یعنی از بسته های انرژی به نام فوتون تشکیل شده و بدون جرم و بار الکتریکی می باشد.

شکل ۱ دستگاه مولد اشعه ایکس و شکل ۲ دستگاه مولد اشعه گاما رانشان می دهد.

3-1 محدودیت های تست رادیوگرافی

1- مشکلات ایمنی برای انسان

2- هزینه بالا

۳- حساسیت به جهت گیری عیوب (برای عیوب، صفحه ای مناسب نیست)

۴- عمق عیب را مشخص نمی کند

۵- ضخامت قطعه نباید زیاد باشد زیرا در این صورت اشعه به فیلم نمی رسد.

۶- باید به دو سمت قطعه برای قرار دادن فیلم دسترسی داشت

 4-1 مزایای تست رادیوگرافی

1-تفسیر نسبتا آسان نسبت به روش آزمون التراسونیک

2-از لحاظ جنس محدودیت نداریم

۳- شکلی عیوب دیده می شود

۴- عیوب داخلی را مشخص می کند.

شکل 3-روش کار تست رادیوگرافی

5-1 عوامل موثر در پرتونگاری

عوامل موثر در پرتو نگاری عبارتند از:

1-شدت اشعه

2-فاصله منبع از جسم: هرچه جسم دورتر باشد بهتر بوده و نیم سایه کمتر می شود.

3- فاصله فیلم تا جسم: هر چه نزدیک تر باشد (حتی چسبیدن فیلم به قطعه کار) بهتر می باشد.

4-زمان اشعه : هر چه زمان ازمون بیشتر باشد، کیفیت بهتر خواهد بود.

5-ظهور و ثبت فیلم

6-ولتاژ (فقط برای اشعه ایکس) ھر چه ولتاژ بیشتر طول موج کمتر و انرژی فرکانس بیشتر شود، نفود بیشتر خواهد بود

7-جهت اشعه: اگر جهت اشعه عمود بر مرکز قطعه باشد بهتر است.

عملیات پرتو نگاری می تواند سلامتی کارکنان را تهدید نماید. عملیات پرتونگاری جهت شناسایی نقاط خوردگی و سوراخ شدگی, تست جوش و… استفاده می گردد.

سازمان های جهانی تعیین استاندارد برای حفاظت در برابر تابش عبارتند از:

• کمیسیون بین المللی حفاظت رادیولوژیکی C.R.P
• کمیسیون ملی حفاظت رادیولوژیکی C.R.P
• کمیسیون بین المللی واحدهای رادیولوژیکی C.R.U

در ایران نیز رعایت مجموعه مقرات و الزامات قانونی کشور از جمله قانونی کشور از جمله قوانین زیر الزامی می باشد.

1-قانون حفاظت در برابر اشعه مصوب سال 1386 مجلس شواری اسلامی

2-آیین نامه اجرایی قانون حفاظت در برابر اشعه سال 1269 مصوب هیئت وزیران

3-استانداردهای پایه حفاظت در برابر اشعه مصوب سال 1379 سازمان انرژی اتمی

6-1 مقادیر حداکثر مجاز پرتوگیری

مقادیر حداکثر مجاز پرتوگیری, که از طرف کمیسیون بین المللی حفاظت در برابر پرتوها پبشنهاد گردیده است. مطابق جدول 1 عبارتند از:

جدول 1: حداکثر دز مجاز سالانه

7-1 پرتوگیری بیش از حد استاندارد

پرتوگیری بیش از حد استاندارد بر تمام اندام ها و دستگاه های بدن اثر می گذارد. اما چون همه اندامهای بدن حساسیت یکسانی در برابر پرتو تابش شده ندارند، نحوه واکنش یا سندروم بیماری به مقدار دز دریافتی بستگی دارد.

اثرات حاد و سر ابع بیش پرتوگیری

سندروم تابش حاد را بر حسب شدت و ضعف آن به سه دسته تقسیم می کنند:

• سندروم خون سازی
• سندروم معده ای- روده ای
• سندروم دستگاه عصبی مرکزی

بعضی از اثرات مشترک در این سه گروه عبارتند از:

ا) تغییرات در خون

ب) تهوع و استفراغ

ج) کسالت و خستگی

د ) بالا رفتن دمای بدن

سندروم خون سازی

در میان اثرات چهارگانه ذکر شده، تغییرات تعداد گلبولهای خون را می توان مهمترین شاخص زیست شناختی دانست. تغییرات حتی در پرتو گیری ملایم نیز که هیچ یک از سندروم های بالا منجر نمی شود, دیده می شود.

سندروم خون سازی با کاهش یا قطع فعالیت مغز استخوان، و پیامدهای آن مشخص می شود. بروز بیماری تا حدی ناگهانی بوده و در حالت معمول چند ساعت پس از پرتو گیری با تهوع و استفراغ پدیدار می شود. بیمار احساس کسالت و خستگی می کند. ریزش مو به طور معمول درهفته دوم و سوم پس از بیش پرتو گیری مشاهده می شود. مرگ بیمار ممکن است یکی دو ماه بعد از پرتو گیری اتفاق بیفتد. البته عوارض و ضایعات عمده ای که در این مورد مشاهده شده است به مغز استخوان و خون مربوط می شود. اگر بیمار بتواند از عوارض نبود مغز استخوان جان سالم به در ببرد، مغز استخوان مجددأ به طور خود به خود رشد خواهد کرد.

سندروم معده ای – روده ای

این بیماری ناشی از ریزش اپتیلوم یا بافت پوششی روده است. کلیه علائم و نشانه های بیماری خون – سازی به اضافه تهوع، استفراغ، اسهال شدید، خیلی زود و یا بلافاصله پس از پرتوگیری در بیمار ظاهر می شود و به احتمال زیاد مرگ او در فاصله ۱ تا ۲ هفته روی خواهد داد.

سندروم دستگاه اعصاب مرکزی

در چنین مواردی چند دقیقه پس از پرتو گیری بیمار بیهوش می شود و ظرف چند ساعت یا چند روز بعد می میرد. سرعت و شدت بیهوشی مستقیما به دز بستگی دارد.

اثرات تاخیری و مزمن پرتو گیری

آثار تاخیری پرتوگیری ممکن است از یک بیش پرتوگیری  تنهای بسیار زیاد  یا بیش پرتوگیری در حد کم ولی به صورت مداوم باشد، ایزوتوپ پرتوزایی رسوب یافته در بدن ممکن است برای یک مدت زمان طولانی به تابش دهی به بافت ادامه دهد. در اینجا باید خاطر نشان کرد که صفات حاد و مزمن را برای توصیف پرتو گیری منفرد و پرتو گیری مداوم به کاربرده می شوند ولی هر پرتوگیری منفرد و حاد ممکن است به پرتوگیری مداوم یا مزمن بافتی از بدن منجر شود که ماده پرتوزا در آن رسوب کرده است. در میان اثرات تأخیری بیش پرتو گیری بیش از همه سرطان، اثرات ژنتیکی، کوتاهی عمر و آب مروارید مد نظر می باشند.

سرطان

تابش گاما وقتی با سرعت زیاد به بدن برسد اثرات سرطان زایی دارد. هرچند هر بافت یا اندامی ممکن است بعد از بیش پرتوگیری به طور غیرعادی رشد کند، اما بعضی بافت ها و اندامها از این لحاظ حساس تر از سایر بافت ها یا اندامها هستند. سرطان ناشی از تابش بیشتر در دستگاه تولید خون، تیروئید، استخوان و پوست مشاهده می شود. زمان تولید غده سرطانی در انسان نسبتا طولانی بوده و به ۵ تا ۲۰ سال پس از پرتو گیری می  رسد. سرطان پوست اولین نوع بدخیم سرطانی بود که در تابش پرتو ایکس ظاهر شد. اولین کسانی که با پرتو ایکس کار می کردند از جمله پزشکان و فیزیک دانان به سرطان پوست مبتلا می شدند. التهاب و خارش پوست رفته رفته به لک و پیس شدید، زخم، رشد غیرعادی بافتها، و سرانجام مرگ در اثر پیشرفت سرطان منجر می شود. قبل از اینکه فواصل سرطان زایی پرتوهای ایکس به خوبی شناخته شود، اغلب پزشکان به سرطان انگشت مبتلا می شدند. زیرا برای عکسبرداری با پرتو ایکس از دندان بیمار، فیلم های کوچک را با انگشت روی دندان بیمار نگه می داشتند.

اطلاعات مربوط به سرطان زایی دزهای کم تابش، ضد و نقیص و غیرقطعی است. بنابراین برای تعیین استانداردهای ایمنی تابش با دز کم از برون یابی موارد خطر با دز بالا استفاده می شود.

سرطان خون

سرطان خون، مخصوصاً لوسمی میلویید حاد، و تا حد کمتری لوسمی میلویید مزمن یا لوسمی لنفوسیت حاد، از محتمل ترین اشکال بدخیمی ناشی از بیش پرتوگیری تابش تمام بدن هستند.

پس از بمباران هسته ای ژاپن، معلوم شد که ابتلا به سرطان خون در بین کسانی که در محدوده ۱۵۰۰ متری مرکز انفجار بودند. بیشتر از کسانی است که دورتر از ۱۵۰۰ متر قرار داشتند. نخستین موارد ابتلا به سرطان خون سه سال پس از بمباران در میان بازماندگان مشاهده شد و میزان بیماران تا 4 سال بعد افزایش یافت. از آن زمان به بعد این آهنگ به طور یکنواخت رو به کاهش است.

سرطان استخوان

سرطان ریه

کوتاهی عمر

سرطان ناشی از پیش پرتوگیری به طور طبیعی موجب کوتاهی عمر می شود. علاوه بر مرگ زودرس, دزهای زیاد تابش از طریق افزایش سرعت پیری نیز باعث کوتاهی عمر می شوند.

آب مروارید

بیش پرتو گیری حاد و مزمن ممکن است آب مروارید ایجاد کند. تابش ممکن است به قرینه، ملتحمه, عنبیه و عدسی چشم نیز آسیب برساند، در مورد عدسی در اثر فرسودگی، ناحیه کوری که به آب مروارید معروف است تشکیل می شود و از رسیدن نور به شبکیه جلوگیری می کند.

ادامه مطلب را با دانلود فایل پیوستی مشاهده کنید:

مطالب مرتبط:

1. روشهای کنترل پرتوها و کاهش اثرات سوء انها
2. اثرات بیولوژیکی پرتوهای غیر یونساز
3. دز مجاز پرتوهای یونساز
4. ارزشیابی پرتوهای یونساز
5. اثرات زیست شناختی پرتوهای یونساز