علائم و تابلوهای ايمنی خروج اضطراری

علائم و تابلوهای ايمنی خروج اضطراری

تمایلی که در 30 سال اخیر برای احداث ساختمان های بلند و بزرگ بوجود آمده است ، مهندسین ایمنی را با چالش های فراوانی مواجه نموده است . ساختمان سازی برای سرمایه گذاران و پیمانکاران جذابیت های زیادی دارد، زیرا بازگشت سرمایه به خصوص در مراکز شهرها که حداکثر استفاده از زمین به عمل می آید، با سود همراه است. با این وجود روش های مدرن ساخت و ساز، ارتفاع بلند، مصالح ساخ تمانی قابل اشتعال ، طراحی های داخلی و محدودیت های موجود به همراه افزایش تراکم جمعیت و لوازم قابل اشتعال، مشکلات فراوانی را برای متخصصان وطراحان ایمنی ایجاد کرده است.

یکی از این مشکلات پخش دود و حرارت ناشی از آتش سوزی در ساختمان وکاهش توانایی فرار متصرفان درساختمان های بزرگ می باشد که سالانه جان صدها نفر از دست می رود . علایم و تابلوهای نورتاب خروج اضطراری  نسل جدیدی از علایم خروج است که به جهت کاهش صدمات جانی مورد استفاده قرار می گیرد.

2- نیاز و لزوم علایم خروج اضطراری

آتش سوزی پس از وقوع بر حسب شرایط مختلف مانند مقدار کالاهای قابل اشتعال اطراف کانون آتش سوزی، سرعت افروزش، گرمای احتراق، شرایط داکت های عمودی و افقی ساختمان و دیگر موارد به سرعت رشد کرده و دود و حرارت توسعه یافته و به اطاقهای مجاور و طبقات بالاتر انتقال می یابد و لازم است توسط سیستم های اتوماتیک، آتش سوزی سریعاً درک شده و کلیه افراد ساختمان در حداقل زمان ممکن ساختمان را ترک و در محوطه پناه بگیرند. با توجه به عدم توجه کافی به رعایت معماری ایمنی و تمهیدات ایمنی در ایران، احتمال توسعه دود و حرارت به مسیرهای خروج اضطراری بسیار زیاد بوده و در صورتی که افراد تاخیر در خروج داشته باشند، با دشواری زیاد خود را نجات می دهند و یا جان خود را از دست می دهند. متاسفانه یک مسئله هنوز برای ما در تدوین قوانین و مقررات ساختمان سازی هنوز به درستی روشن نیست و اینکه نه در حرف و کلام، بلکه جان هر انسان در عمل چقدر برای ما ارزش دارد که تخلفات متعدد را در ساختمان سازی و نگهداری ساختمانهایمان مرتکب می شویم و جان خود و دیگران را به خطر می اندازیم. باید اقرار کنیم که ایمنی را به درستی نمی شناسیم و آنچه را که میدانیم به صورت ناقص اجرا می کنیم.

خروج نهایی همواره سطح خیابان محسوب می شده و می شود. در ساختمان های بزرگ و بلند، با توجه به اینکه فاصله دسترسی به طبقه همکف (فقط از طریق راهروها و راه پله ها) بیشتر می شود، اهمیت شناسایی مسیرهای خروج اضطراری تحت تاثیر عوامل حجم ساختمان، ارتفاع ساختمان، مقدار مصالح ساختمانی قابل اشتعال به کار رفته، مقدار لوازم و کالاهای قابل اشتعال موجود، فاصله دسترسی به راه پله، انواع تصرفات از جهت تعداد افراد (پاساژ، سینما)، انواع متصرفات از جهت توانایی (کودکان، افراد بیمار، کهنسال، معلول و غیره) و دیگر موارد بیشتر می شود. در این حالت علاوه بر معماری ایمنی باید از تمهیدات مختلف ایمنی از جمله تابلوهای نشانگر مسیر خروج اضطراری نورتاب و نشانگر تجهیزات آتش نشانی نورتاب بهره برد تا فردی که دچار وحشت و اضطراب آتش سوزی و احتمالاً مقداری دودزدگی و ناتوانی جسمی است بتواند در وضعیت سرگردان به کمک این علایم، به سرعت مسیرهای خروج اضطراری را شناسایی و از ساختمان خارج شود تا در آتی شاهد کاهش مرگ و میر هموطنان در ساختمانها باشیم. دیگر موارد کاربرد :

• این تابلوها در زمانهای قطعی برق و هدایت افراد نیز کاربرد داشته و وظیفه خود را به عنوان تجهیزات پدافند غیر عامل ساختمان به خوبی انجام می دهد.
• افزایش احساس امنیت افراد
• افزایش زیبایی در دکوراسیون داخلی
• کمک به آتش نشانان در جهت شناسایی مسیرهای خروج

کاربرد مواد نورتاب

شکل 1 نمونه ای از کاربرد مواد نورتاب را نشان می دهد.

3- مواد نورتاب

این مواد برای اولین بار در سال 1936 با استفاده از رادیوم که یک عنصر رادیواکتیو است ساخته شد. پس از آن در سال 1946 از ترتیوم استفاده شد که آنهم جزو مواد رادیواکتیو است. با توجه به سرطانزا بودن مواد رادیو اکتیو دانشمندان به فکر تهیه مواد نورتاب از مواد غیر رادیو اکتیو افتادند. مواد جدید با استفاده از ترکیبات سولفید روی ساخته شد که البته مدت زمان نورتابی و شدت نور ساطع شده آنها بسیار کوتاه بود . بالاخره در سال 1996 برای اولین بار ترکیبات نورتاب جدید با استفاده از اکسید آلومینیوم ساخته شد که این مواد مدت زمان بیشتری نور می دهند و غیر سمی و فاقد هر گونه تشعشع مضر می باشند. با اختراع مواد نورتاب ( photo luminescent ) نسل جدید این علائم تولید شدند که با توجه به کارائی و کاربرد فوق العاده آنها از طرف کارشناسان ایمنی با استقبال فزاینده ای روبرو شدند. چند سال نیز طول کشید تا اکتشاف تبدیل به محصول تجاری و صنعتی شود[3].

4- روش عملکرد

زمانی که نور به جسمی برخورد می کند، قسمتی از آن بازتاب می شود که سبب رویت جسم می گردد و قسمت دیگر جذب جسم می شود. نور جذب شده سبب برانگیخته شدن الکترونهای لایه های خارجی مولکول ها می شود که مقدار این برانگیختگی به انرژی نور جذب شده بستگی دارد. با توجه به این که حالت برانگیخته برای مولکول مطلوب نیست الکترون های برانگیخته طی فرایند آسایش به حالت اولیه بر می گردند. فرایند آسایش می تواند به روشهای مختلف صورت پذیرد. در رنگ های فلوئورسانس، فرایند آسایش با تابش نور همراه است یعنی الکترونها برای رسیدن به حالت پایه از مسیری عبور می کنند که توام با تابش نور است. بطور مثال چراغ های مهتابی جدار شیشه از جنس موادی است که نور ماوراء بنفش را جذب کرده و نور سفید تابش می کند. از آنجا که نور تابش شده توسط رنگ های فلوئورسانس عموماً در محدوده خاصی از طیف نوری قرار دارد، براق و یا به عبارتی فسفری به نظر می رسد.

در مواد نورتاب نیز فرایند مشابهی رخ می دهد با این تفاوت که طی این مسیر هزاران بار کندتر است به همین دلیل بعد از قطع شدن منبع تابش نور خارجی، فرایند آسایش ساعت ها ادامه می یابد و جسم همچنان نورتابی می کند. هر قدر فرایند آسایش کندتر باشد، جسم برای مدت بیشتری نور ساطع می کند (شکل2) .

برانگیختگی ترازهای اتمی

شکل 2 : برانگیختگی ترازهای اتمی

مواد نورتاب، از کریستال های ریزی با ساختار معدنی تشکیل شده اند. این کریستال ها دارای الکترونهای متعددی در لایه والانس خود هستند که با جذب نور محیط برانگیخته شده و به ترازهای بالاتر می روند سپس با گذشت زمان با از دست دادن انرژی به صورت فوتون یا همان نور به حالت پایه خود برمی گردند.

در ابتدا شدت نور نشر شده از این مواد بسیار زیاد است ، اما با گذشت زمان از شدت نور ساطع شده کاسته می شود تا نهایتا تمام کریستال های برانگیخته شده ، انرژی خود را از دست بدهند. این فرایند بدون محدودیت قابل تکرار است و می توان بارها کریستالها را شارژ کرد بدون اینکه خاصیت این مواد از دست برود.

شدت تابش نور مواد نورتاب بر حسب واحد زمان

نمودار 1 شدت تابش نور بر حسب واحد زمان را نشان می دهد.

همان طور که نشان داده شده است با گذشت زمان شدت تابش کم می شود تا بعد از 12 ساعت به کم ترین مقدار خود می رسد.

5- مزایای تابلوها و علائم ساخته شده بوسیله مواد نورتاب

از دیگر مزایای این نوع تابلوها میتوان به سادگی و ارزانی اجرای آنها، قابلیت نصب روی کف و دیوار و سقف ، طول عمر نامتناهی، ضخامت کم، بدون نیاز به هزینه نگهداری، صرفه جوئی در مصرف انرژی، طولانی بودن زمان تابش نور و ظاهر زیبا اشاره کرد در جدول 2 تابلوهای اضطراری قدیم با علائم نورتاب جدید مقایسه شده است.

جدول 2: مقایسه تابلوهای نورتاب و تابلو برقی قدیمی

امروزه در بسیاری از کشورها صنعتی و در حال توسعه استفاده از این علائم اجباری شده است مثلا در نیویورک براساس استاندارد 27-383 (b) کلیه ساختمانها ملزم به استفاده از این علائم می باشند. همچنین کلیه کشتی ها و سازه های دریایی براساس استاندارهای SOLAS و IMO باید از این نوع علائم جهت اطلاع رسانی به مسافرین و خدمه خود استفاده کنند.

در حادثه 11 سپتامبر به علت استفاده از این نوع علائم در ساختمانهای تجارت جهانی هزاران نفر مسیرهای خروج را در میان تاریکی و دود پیدا کردند و توانستند قبل از فروریزی, ساختمان را ترک کنند و جان خود را مدیون این علائم هستند.

6- مقررات ملی ساختمان ایران ، مبحث سوم و بیستم

3-1-9- علامت گذاری راه های خروج [2]

• تمام دسترس های خروج باید با علامتهای تائید شده که سمت و جهت دستیابی به خروج را با پیکان نشان می دهد مشخص شوند، مگر آنکه خروج و مسیر دسترسی به آن به آسانی و فوریت، قابل دیدن باشد. تعداد و موقعیت این علایم باید به گونه ای انتخاب شود که فاصله هیچ نقطه ای از دسترس خروج تا نزدیکترین علامت قابل مشاهده، از 30 متر بیشتر نشود.
• تمام خروجی های هر بنا، به استثنای درهای اصلی واقع در جداره های بیرونی، باید با علامت های تائید شده مشخص شوند. علامت هر خروج باید در موقعیتی نصب شود که از تمام جهات دسترسی به آن خروج به آسانی دیده شود.
• تمام درهای حریق خود بسته شو باید از هر دو طرف با علامت تائید شده‌ای که عبارت” در حریق – بسته نگه دارید” بر روی آن نوشته شده، مشخص شوند.
• علایم خروج باید ساده و قابل فهم برای همگان بوده و کلمة “خروج “را بطور ساده، خوانا و آشکار نشان دهند.
• هر راه عبور یا راه پله ای که خروج نبوده و به دسترس خروج نیز منجر نمی‌شود، اما به دلیل موقعیت خود ممکن است با یک خروج یا دسترس خروج اشتباه گرفته شود، باید با علامتی تائید شده که عبارت “خروج نیست” بر آن نوشته شده، مشخص گردد.

برخی از مقررات الزامی مبحث بیستم عبارتند از [1] :

20-1- مسئولین موسسات دولتی و عمومی و بخش خصوصی، کارفرمایان و مدیران کارگاه ها و ساختمان ها، به منظور حفظ سلامتی، ایمنی و آسایش و صرفه جویی در منابع، ملزم به پیام رسانی در محیط کار و زندگی مردم به نحو موثر و مطلوب توسط تابلوها و علایم هستند.

مفهوم رنگ ها در علایم :

1. قرمز: علایم بازدارنده ، علایم خطر ، وسایل اطفای حریق
2. زرد: علایم هشدار دهنده: مانند احتیاط
3. آبی: علایم الزام کننده: مانند استفاده از وسایل ایمنی
4. سبز: علایم خروج اضطراری، کمک های اولیه، شرایط ایمن

• در مکان هایی که نور طبیعی ضعیف است باید از تابلوهای بازتاب نور و خودنور و مواد شب رنگ استفاده کرد.
• اگر به هر دلیلی در بنا تجهیزات ایمنی وآتش نشانی در مکانی دور از دید مستقیم قرار داشته باشد، باید مکان آنها با علایم و جهت نماهای مناسب تجهیزات آتش نشانی طبق مشخصات علایم تصویری ایمنی معین شود.
• اگر خروجی در معرض دید نباشد و یا کسی را که در حال فرار است دچار تردید نماید نصب علایم خروج اضطراری به همراه جهت نماها به تعداد لازم در مکانهای مناسب در طول مسیر خروج الزامی است.
• استفاده از خط و زبان فارسی در مطالب تابلوها الزامی است.

7- انواع تقلبی و نامناسب موجود در بازار ایران

با توجه به رشد آرام توجه مردم و سازندگان ساختمان ها به ایمنی، علاقه مندی به سود بیشتر و هزینه کمتر در صنعت ساختمان سازی، عدم به روز رسانی دانش کارشناسان و مهندسان ایمنی، عدم حمایت سازمانهای دولتی از تکنولوژی های جدید و نبود قوانین مناسب برای محصولات جدید صنعتی، انواع مختلف علایم، برچسبها و تابلوهای ایمنی نامناسب در سطح کشور تولید شده و مورد مصرف قرار می گیرد و با توجه به مسولیت مالکان جهت تامین ایمنی ساختمان خود، از طرف سازمانهای و ارگانهای دولتی و مسئول، میزان کارایی انواع محصولات ارایه و استفاده شده در بازار مورد پژوهش قرار نمی گیرد. در شکل 3 برخی از این علایم آورده شده است.

انواع علایم نامناسب

شکل 3 – انواع علایم نامناسب الف) انواع برچسبی موجود در لاله زار به نام شبرنگ ب) انواع برچسبی بر روی پلیت پلاستیکی ج) انواع قدیمی و برقی د) انواع خارجی که مورد تایید مقررات ملی ساختمان و آتش نشانی نیستند.

8- نتیجه گیری

رشد پایدار نیازمند ایمنی و امنیت می باشد. با توجه به رشد سریع تکنولوژی در دنیا لازم است برای حفظ جایگاه منطقه ای و بین المللی خود و تضمین زندگی در محیط ایمن، همانطور که تجهیزات و ساختمانهای بزرگ جدید مورد استفاده قرار می گیرد، علوم و تکنولوژی ایمنی مورد توجه قرار گرفته تا شاهد رشد حوادث و آمار تلفات انسانی نباشیم. محصولات نورتاب یکی از تکنولوژی های جدید است که برای حفظ جان انسانها تولید و به بازار عرضه شده است که باید با توسعه قوانین و مقررات ملی و دانش فنی کارشناسان شرایط کاربرد آن فراهم شود.

منابع

[1] مبحث بیستم مقررات ملی ساختمان، وزارت مسکن، 1384

[2] مبحث سوم مقررات ملی ساختمان، وزارت مسکن، 1380

[3]standard RS 6-1 and RS 6-1A Photoluminescent Exit path markings/New York/2005

[4]Cox, Patrick G, High Rise fire protection, 200

حتما بخوانید:

⇐ علائم ایمنی راه خروج اضطراری (راه ایمن)

⇐ استاندارد علائم ایمنی رنگ ها

⇐ آیین نامه علائم ایمنی در کارگاه ها