راه های ورود، جذب، متابولیسم، ذخیره و دفع مواد سمی

راه های ورود، جذب، متابولیسم، ذخیره و دفع مواد سمی

فرمت: Pdf تعداد صفحات: 16

به طور کلی هر ماده سمی از راه معینی وارد بدن شده و پس از گذشت از موانعی که در سر راه آن موجود است در بدن منتشر شده و تغییراتی در آن حاصل می گردد . ممکن است به همان صورت اولیه جذب شود و یا تغییراتی پیدا نموده و سپس جذب گردد و اثرات خود را ظاهر سازد . بعضی از سموم در اعضاء و یا بافتها ممکن است تجمع پیدا کرده ذخیره شوند و بالاخره پس از مدتی دفع ماده سمی بشکل نخستین و یا به صورت تغییر یافته که متابولیت خوانده می شود شروع می گردد .

یک ماده سمی ممکن است در عین حال از چند راه مختلف در بدن نفوذ نماید اما اثر آن از طریقی که جذب سریعتر است زودتر نمایان می گردد جذب برحسب راه ورودی متغیر است و بروز اثرات سم با آن بستگی تام دارد چنانچه از طریق پوستی و خوراکی اثرات سموم دیرتر ظاهر می گردد ولی از راه تنفسی و تزریق داخل رگ تأثیر سریعتر است . در عین حال نوع سم و خواص شیمیایی و فیزیکی و فیزیولوژیکی آن در بروز اثر و ظهور عوارض تأثیر زیادی دارد.

بدین ترتیب یک ماده سمی مراحل زیر را طی می نماید .

1. تماس و نفوذ
2. انتشار و جابجا شدن
3. تغییرات بیولوژیکی و متابولیسم
4. تجمع پذیری و ذخیره شدن
5. دفع

۱- تماس و نفوذ

تغییرات و تبدیلات زیست شناختی سموم در بدن (بیوترانسفورماسیون)

چنانچه قبلا گفته شد در مسمومیت های حرفه ای مهمترین و اولین راه ورود و نفوذ مواد سمی از طریق استنشاقی است و سپس راه پوست قرار دارد . بندرت از راه گوارشی ممکن است شخص مسمومیت شغلی پیدا کند و در مسمویت های اتفاقی ، عمدی و دارویی راه دهان مهمتر بوده و دست از سایر راهها کمتر اتفاق می افتد.

راه های ورودی

بطور کلی راه های عمده ورود مواد عبارتند از: پوست، دستگاه گوارش و استنشاق

الف- پوست

پوست سالم در مقابل مواد خارجی و سموم نسج مقاومی است و بطور کلی حفاظ خوبی محسوب می گردد .

قسمت خارجی آن از اپیدرم تشکیل یافته و زیر آن «پوست حقیقی» و سپس سایر بافتها قرار دارند. اپیدرم قسمت مقاوم تری بوده و از طبقات مختلفی تشکیل یافته است. اولین طبقه آن، طبقه شاخی (کراتین) خارجی است که در آن سلولهای قدیمی و پیر به تدریج مرده و سپس می ریزنند. در زیر آن طبقه دیگری است که جانشین آن می گردد و طبقه سوم طبقه گرانوله و بالاخره آخرین قسمت طبقه مالپیگی قرار دارد.

آنچه مهم است این است که بین هریک از طبقات غشاء و یا مامبرانهایی وجود دارد که دارای خاصیت لیپوفیلیک است و موادی را که در چربی محلولند می توانند به خوبی از خود عبور دهند. این راه عبور بنام «ترانس اپیدرمال» خوانده می شود. مواد محلول در آب از منافذ دیگری به نام «ترانس فولیکولر» عبور نموده و جذب می شوند اما جذب مواد محلول در آب خیلی کمتر است . بدین ترتیب جذب مواد محلول در چربی به علت خاصیت «چربی دوستی» پوست (لیپوفیلیک) آسانتر و سریعتر است. رنگ پوست نیز در جذب مواد تأثیر دارد و بعضی از داروها و سموم در افراد سیاه پوست اثرات شدیدتری دارند. همچنین ترشح عرق نیز ممکن است در حل شدن بعضی از مواد کمک نماید و بعضی از سموم از طریق مجاری غدد عرقی جذب گردند.

هرگاه اپیدرم به علت خراش ، زخم و یا سوختگی و ضربه شکسته شده باشد، مواد سر می توانند با سرعت بیشتری وارد بدن شوند و در واقع یک نوع «تماس مستقیم» پیش خواهد آمد و ماده خارجی با عده بسیاری از سلولها و نسوج مقابل خواهد شد .

اثر مواد سمی روی پوست متفاوت است و بعضی از آنها فقط تولید قرمزی، خارش التهاب و گاهی سوزش می نمایند. این گونه اثرات را گاهی به نام «حساسیت موضعی» به حساب می آورند. زمانی مواد خارجی می توانند چربی های پوست را در خود حل نموده و قسمتی در جریان عمومی بدن قرار گیرند و در ایندسته حلالهای آلی، رل عمده ای دارند.

بعضی از مواد خاصیت خورندگی و سوزانندگی داشته و روی پوست سالم اثر خواهند کرد مانند اسیدها و برخی از قلیایی ها ، و بسته به نوع ماده خورنده و سوزاننده و طول مدت تماس، ممکن است ایجاد زخم های ساده و گاهی زخم های عمیق و اولسره نمایند. مثلا اسيد فلوئوریدریک زخم های عمیقی در پوست ایجاد می کند که مدتهای طولانی لازم است که بهبودی یابد . همچنین استنشاق بعضی از مواد سمی مانند اکسید آرسنیک روی مخاط بینی تولید زخم های سرطانی خواهد نمود و در مواردی تیغه بین دو سوراخ بینی را از بین می برد. اثر مواد روی مخاط های بدن بیش از اثر آنها در روی پوست است و جذب و تأثیر داروها و سموم از مخاط های مختلف ( دهان، چشم و غيره) یکی از راه های ورودی مهم به شمار می رود. جذب بعضی از مایعات شیمیایی که نقطه تبخیر آنها پایین است مانند فنول، کرزول، نيتروبنزن، انیلین، تترااتیل سرب و تترا اتیل پیروفسفات که از سموم فسفره است از راه پوست گاهی بسیار شدید و باعث مسمومیت های خطرناک خواهد شد.

تعدادی از گازها و مایعات به مقدار محدودی از پوست سالم و از طریق فضای هوایی ریشه های مو به غدد چربی و سلولهای این غدد رسیده و جذب می شوند .

اغلب الکترولیت ها و آب به مقدار قابل ملاحظه ای در پوست نفوذ نمی نمایند ولی الكالوئيدها. فنولها، اسید اگزالیک، اسید سالیسیلیک و استرها، استات سرب، اولئات سرب به مقدار قابل ملاحظه ای جذب می گردند. املاح سرب، قلع، مس، ارسنیک، بیسموت، آنتیموان و جیوه گفته می شود در اثر ترکیب با ریشه اسیدهای چرب موجود در غدد چربی نفوذ می نمایند ولی جيوه آمونیاک از راه پوست به آن اندازه جذب نمی شود .

نیکوتین، استرکنین و تریاک باسانی جذب می گردند در صورتی که اگر به صورت املاح باشند این جذب انجام نمی گیرد. مقادیر جزئی از هیدروژن سولفوره و یا اسید سیانیدریک اگر در هوا باشند می توانند از راه پوست جذب گردند. نیتروبنزن، دی نیتروبنزن، نیترو تولوئن، دی نیترو تولوئن، انیلین، دي متيل انیلین و نیتروگلیسیرین از طریق جلد به آسانی جذب می گردند همچنین تری اورتو کرزیل فسفات، الكل ها، آلدئید ها و استون به خوبی جذب می گردند. اما از نقطه نظر عملی به نظر می رسد که اثرات آنها از این راه قابل ملاحظه نیست .

بنزن، تولوئن، گزیلن و هیدروکربورهای هالوژنه و سایر حلالهای چربی تاحدوی جذب می گردند اما مقداری از آنها که از این راه در بدن تجمع پیدا می کند قابل توجه نمی باشد. تتراکلرواتان از این قاعده مستثنی است .

ب – دستگاه گوارش

جذب از طریق گوارش

ورود مواد خارجی و جذب سموم از طريق جهاز هاضمه که به آن راه خوراکی نیز گفته می شود ، در بعضی از مسمومیت ها و خصوصا مسمومیت های اتفافي و عمدی اهمیت زیاد دارد. این دستگاه مجرائی است که از دهان شروع شده و به مقعد ختم می گردد و در قسمتهای مختلف آن جذب مواد سمی امکان پذیر است.

بعضی از داروها و سموم مانند آدرنالین و اسید سیانیدریک و غیره از راه دهان و مخاط گلو به آسانی و سرعت جذب می شوند و به همین نحو معده و روده ها نیز به خوبی مواد را از خود عبور داده به داخل جریان خون سرازیر می سازند. در قديم تصور می شد که معده عضو مترشحه ای است اما این عضو می تواند بعضی از داروها و سموم را مانند الكل و غیره جذب کند . جذب مواد غذائی بطور کلی از طریق روده های کوچک انجام می گیرد و حتی برخی از داروها از روده های بزرگ و رکتوم (مقعد) قابل جذب می باشند و مسمومیت هائی در اثر تنقیه نیز اتفاق افتاده است.

جذب در دستگاه گوارش برحسب خواص فیزیکوشیمیائی مواد و بر حسب PH قسمت های مختلف این دستگاه و همچنین بر حسب طول مدت ورود و اینکه مستقیما، تنها و یا همراه با مواد خوراکی وارد دستگاه شده باشند متفاوت است.

مواد در معده در محیط اسیدی، در روده ها به حالت قلیائی بوده ود را ينجا به صورت مولکولهای قابل جذب در آمده و از طریق مخاط جذب می گردند. معده دارای سطح وسیع وتضاريس زیادی است و از نظر هیستوپاتولوژی مخاط آن شبیه به روده ها است. مواد جذب شده از طریق ورید باب وارد جریان خون خواهند شد و در ضمن برخی از مواد از کبد که رل سهمی را در متابولیسم سموم بازی می کند عبور می نمایند و در واقع کبد عضوی است که تبدیل و یا خنثی کردن بعضی از سموم را به عهده دارد.

در مسمومیت های حرفه ای به ندرت، مواد سمی از راه خورا کی وارد بدن می شوند و بطور کلی کارگران در موقع کار بایستی از خوردن و آشامیدن و کشیدن سیگار خودداری کنند. در بین عده ای از کارگران مسمومیت از طریق گوارش گزارش گردیده است که آن هم در اثر عاداتی بوده است که کارگران ندانسته به آن مبتلا گردیده اند. مثلا تعدادی از کارگران در اثر عادت ، قلم موی آغشته به رنگهای فلورسان را که حاوی رادیوم بوده اند در دهان خود قرار داده و پس از زمانی به بیماریهای خاص لثه و سرطان استخوان مبتلا گردیده اند. البته بیشتر این نوع مسمومیت ها را می توان مسمومیت اتفاقی نامید تا مسمومیت حرفه ای.

ادامه مطالب زیر را با دانلود فایل پیوستی مشاهده کنید.

• جذب مواد سمی از طریق استنشاق

• سرنوشت مواد تنفس شده

• جذب مواد سمی از طریق خون

• انتشار مواد سمی در بدن

• پیرترانسفورماسیون مواد سمی

• متابولیسم مواد

• دفع مواد سمی

حتما بخوانید:

⇐ جذب٬ توزیع و دفع مواد سمی

⇐ توکسیکوکینتیک (سرنوشت مواد سمی در بدن)

⇐ اندازه گیری میزان سمیت سموم

⇐ جذب، توزیع و حذف عوامل سمی