بیماری های ناشی از تشعشع یونیزان
بیماری های ناشی از تشعشع یونیزان
بیماری های ناشی از تشعشع یونیزان
فرمت: Pdf تعداد صفحات: 9
ویژگی های عامل ایجادکننده
تشعشع یونیزان به اشکالی از تشعشع اطلاق می شود که وقتی وارد ماده ای می شود، باعث افزایش ذراتی با بار الکتریکی متضاد می شود (یعنی یونها) می شوند. تشعشع یونیزان (در هر دو شکل طبیعی و مصنوعی) دارای دو تیپ می باشد: الکترومغناطیسی و هسته ای. نوع اول بابرد فرکانسی بیش از 3×1015 هرتز (طول موج کمتر از m 1×10-17 مشخص می شود و حاصل انرژی به ازاء هر برد فوتونی (بیش از 1.2×101) (یعنی اشعه) می باشد. تشعشع هسته ای شامل ذرات الفا و بتا، الكترون ها، پروتون ها، دترون ها، نوترون ها و … می باشد.
منابع تولید و موارد مصرف
تشعشع یونیزان همیشه بخشی از محیط طبیعی زندگی انسان بوده است (تشعشعات کیهانی، عناصر رادیواکتیو طبیعی). امروزه تشعشعات یونیزان ساخته دست بشر، بطور وسیعی در صنعت کشاورزی، داروسازی و تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می گیرد. منابع تشعشع یونیزان هم در تجهیزات با انرژی الکتریکی قوی (دستگاه های X-ray یا دستگاه های شتاب دهنده ذره ای مثل بتاترون ها) و هم در ترکیبات رادیواکتیوهای هسته ای طبیعی و مصنوعی) می باشند. تشعشعات هسته ای هم بشكل کاملا محافظت شده و پوشیده استفاده می شود و هم به عنوان ردیاب مستقیما در سیستم های مطالعاتی استفاده می شود (منابع محافظت نشده).
مشاغلی که احتمال تماس با تشعشعات یونیزان در آنها وجود دارد
افرادی که در معرض بیشترین خطر تماس هستند عبارتند از : کارکنان معادن اورانیوم و استخراج آن، کارکنان راکتورهای هسته ای و دستگاه های انرژی اتمی، رادیوگرافی صنعتی (شامل کارهای تحقیقاتی مانند pipeline ،welding جوشکاری لوله های ارتباطی)، پرسنل ویژه پزشکی (مانند رادیولوژیست ها) کارکنانی که در تولید تشعشع هسته ای شاغل هستند، دانشمندانی که از مواد رادیواکتیو برای تحقیقات استفاده می کنند، رنگ کنندگان شبرنگ ها و شب نماها.
مکانیسم عمل
جذب انرژی تشعشعی از طریق بافت ها، باعث بروز تأثیرات نامطلوب بیولوژیک می شود. مقدار انرژی تشعشعی جذب شده توسط بافت ها بستگی به طول موج تشعشع و انرژی، اندازه و بار ذرات دارد. اشعه X و اشعه گاما با طول موج کوتاه و ذرات نوترون، مسافت طولانی تری را در هوا طی کرده و قبل از اینکه جذب در بدن شوند، عمیقا در بافت ها نفوذ می نمایند (انرژی آنها حین حرکت به محیط منتقل شده و عبور می کنند). از طرف دیگر، اشعه X با طول موج بلند و ذرات آلفا تنها چند میلی متر می باشد). واحد دز جذب شده تشعشع گری (GY) می باشد (Gy=1 j/Kg =100 rad ).
تماس با تشعشع یونیزان از دو طریق اتفاق می افتند: خارجی و داخلی:
- تماس خارجی: تماس خارجی با تشعشع از منابع متمرکز در خارج از بدن اتفاق می افتد. تأثیرات تماس خارجی ، بستگی به انرژی تشعشع نفوذکننده دارد. این پوشش خارجی بدن است که قسمت عمده تشعشع با قدرت نفوذی کم را جذب می نماید در حالی که تشعشع با قدرت نفوذی بالا به بافت ها و اعضا عمقی بدن نیز میرسد.
- تماس داخلی: تماس داخلی در اثر ورود مواد رادیواکتیو به داخل بدن ناشی می شود (غبارات رادیواکتیو و بخارات یا گازهای آن) اگرچه ورود از طریق گوارشی (بلعیدن غذا، آب و …) و نفوذ پوستی نیز (بویژه از طریق تماس با پوست زخمی) می تواند حائز اهمیت باشد. نحوه جذب ، انتشار و بيوترانسفورماسیون و دفع مواد رادیواکتیو (هسته ای) عينا مانند همتاهای غیر رادیواکتیوشان می باشند. تنها تفاوت در زمان ابقاء آنهاست که در مورد رادیواکتیو بستگی به هر دو عامل متابولیسم و استحاله رادیواکتیوی ماده رادیواکتیو هسته ای (رادیونوکلئید) دارد.
سنجش تماس
سنجش محیطی
کنتورهای گایگرمولر و کنتورهای سنتیلاسیون (جرقه زن) به ترتیب برای شناسائی وجود ذرات یونیزان و تعیین غلظت ایزوتوپ های رادیواکتیو بدن بکار میروند. آنها همچنین برای تعیین آلودگی رادیواکتیوی سطوح یا پوست بکار می روند. اگر از این ابزار برای اندازه گیری دزجذبی یا سرعت جذب استفاده شود، باید از نظر نوع خاص انرژی تشعشعی که اندازه گیری می شود قبلا کالیبره شوند. دزیمترهایی که برای اندازه گیری تشعشع یونیزان بکار میروند عبارتند از: الف) اطاقک های یونیزان (دزیمتر جیبی) نوارهای فيلم و یا دستگاه های ترمولومینه سانت (thermolumine scent).
این ابزار برای اندازه گیری های فردی دزهای تشعشعی وارده به افراد در حالی که آنرا روی لباس خود در تمام قسمت های کارگاه حمل می کنند بکار میرود. معمولا دزیمترهای جیبی (اطاقک های یونیزان)، برای مقاصد غربالی بکار میرود درحالیکه دزیمترهای نواری (فیلمی) برای نظارت های مستمر مصرف می شوند. ارزیابی آلودگی احتمالی هوا توسط ذرات رادیواکتیو، ابتدا از طریق عبور هوای آلوده از میان ماده جاذب (برای گازها و بخارات) یا فیلترها (برای ذرات) انجام شده و سپس میزان رادیواکتیویتی نمونه جمع آوری شده اندازه گیری می شود.
سنجش بیولوژیک
روشهای سنجش بیولوژیک تماس با ترکیبات رادیواکتیو عينا مانند روش های سنجش بیولوژیک برای همتاهای غیر رادیواکتیوی آنها انجام می شود و تنها در مواقعی مورد استفاده قرار می گیرند که احتمال آلودگی داخلی با مواد رادیواکتیو در بدن میرود. نمونه بیولوژیک (مانند ادرار، خون، مدفوع، هوای بازدمی و…) بر حسب نوع عضو هدف، که ماده سمی مورد نظر وارد آن گردیده و انتخاب می شود. رادیواکتیویتی مستقیما یا پس از جدا کردن ماده رادیواکتیو با روشهای رادیو شیمیایی اندازه گیری می شود همچنین امکان اندازه گیری مقدار برخی از رادیواکتیوهای هسته ای بطور مستقیم توسط کنتورهای بدنی (Whole-body ) شناساگرهای سنتیلاتوری و… وجود دارد.
تأثيرات کلینیکی
تأثیرات زیان آور تشعشع میتواند بشکل جسمی یا ژنتیکی باشد. تأثیرات جسمی مستقیما در افراد مورد تابش بروز می کند درحالیکه تأثیرات ژنتیکی در فرزندان او (چه زن ، چه مرد) دیده می شود . تأثیرات احتمالی ژنتیک که در نتیجه تماس های شغلی ایجاد میشود تا حد زیادی هنوز ناشناخته باقی مانده است. تأثیرات تشعشعی میتواند هم تصادفی و هم غیرتصادفی ( Stochasticnon stochastic) باشد تأثیرات تصادفی (stochastic) آنهایی هستند که احتمال وقوع آنها (الزاما ارتباطی به شدت آنها هم ندارد) از نظر دز دریافت شده مورد توجه قرار می گیرد. در مورد نظر در این مورد، بدون حد آستانه می باشد. بدین ترتیب با افزایش دز، احتمال بروز تأثیرات stochastic در افراد تحت تماس، افزایش می یابد. دراین مورد اتفاق نظر است که تأثیرات ژنتیکی و سرطانزائی از نوع stochastic هستند.
خطر افزایش شیوع تومورهای بدخیم، در نتیجه تشعشع، اصلی ترین خطر جسمی stochastic می باشد. عنوان stochastic-non به نوع خاصی از تأثیرات جسمی اطلاق میشود که شدت تأثیرات تا دز تشعشع تغییر کرده و در مورد آنها حد آستانه وجود دارد. مثال در این مورد شامل کاتاراکت (آب مروارید)، آسیب های خوش خیم پوستی، اختلال در هماتوپوئزی آسیب به گامت ها که باعث عدم باروری می گردد.
تأثيرات حاد
تشعشع تمام بدن
تشعشع تمام بدن جهت نفوذ تشعشعی به میزان 1Gy ، در یک تماس تنها و یا حدود 1 الى 2 روز، باعث بروز سندرم حاد تشعشعی می شود که مشخصا با آسیب سلولی و مرگ بافت های در معرض قرار گرفته، توأم است. تحت شرایط شغلی متداول، نظیر تماس تشعشع بسیار نادر بوده و تنها به صورت تصادفی دیده می شوند. دزهای تشعشعی 0.25 الی 0.05 Gy ممکن است هیچ علامتی ایجاد نکند گرچه احتمالا اسیب های موزونی در لنفوسیت های محیطی قابل شناسائی خواهد بود. تماس با دزهای بالا تا حدود 1Gy هیچ علامتی را ایجاد نمی کند اما در برخی افراد کاهش جزئی در تعداد کل سلولهای خونی و پلاکت ها در مقایسه با مقادیر قبل از تماس ایجاد می کند بویژه اگر مقادیر قبل از تماس در مطالعات گروهی تعیین شده باشد. دزهای 1 الی Gy 2.5 ، باعث بروز علائم (تهوع، استفراغ، سرگیجه (و تغییرات اولیه هماتولوژیک بویژه لنفوستيوپنی اولیه و كلوسيتوز موقتی می گردد پس از یک مرحله مخفی (کمون) تشعشع باعث آزردگی مغز استخوان می گردد که منجر به کلوپنی، ترومبوسیتوپنی و آنمی می شود. خونریزی و عفونت شایع است LD50 در مورد افراد درمان نشد. حدود 3 می باشد. دزهای بالای 4Gy باعث سندرم حاد شدید تشعشعی همراه با عوارض گوارشی – هضمی می شود.
تشعشع موضعی
تماس اتفاقی قسمت هایی از بدن معمولا دست ها، در تماس شغلی از تماس کل بدن شایعتر است. بلافاصله پس از تشعشع یا در عرض چند دقیقه پس از آن، ارتیم پوست (سرخی) ایجاد می شود که واکنش اولیه پوستی بوده و ممکن است تا حدودی در تماس های با مقدار کم این تأثير ملایم و خفيف باشد. سپس قبل از بروز مرحله دوم علائم، یک دوره كمون وجود دارد که طول این دوره کمون رابطه معکوسی با مقدار دز تابش دارد یعنی در درهای بالاتر در کمون کوتاهتر است. مرحله دوم شامل پرخونی وادم می باشد. از این مرحله به بعد، جریان علائم متناسب با درجه تماس متغیر خواهد بود. اگر تماس زیر 10Gy بوده باشد. اگر تماس بیش از 20Gy بوده باشد، مرحله دوم پس از دوره کمون کوتاهتری ایجاد می شود و متعاقب آن وزیکول ها والسرهای پوستی تشکیل می گردند، در صورت تماس های بسیار بالاتر ( 50-25Gy) هیپرمی وادم منتهی به نکروز (تخریب بافتی) می شود.
تأثيرات مزمن
بیماری مزمن تشعشعی
این بیماری در افرادی که مکررا تحت تأثير تشعشع یونیزان در مدت زمان طولانی قرارگرفته اند، احتمال بروز دارد (چندین سال) که در طول این مدت، دز تجمعی کل حداقل به 1.5 الی Gy 4 میرسد. اشکال خفیف با بروز ناهنجاری های تنظیم عصبی (عدم تعادل خفیف سیستم عصبی خودکار، گرایش به هیپوتانسیون شریانی، تاکیکاردی و آریتمی سنیوسی، دیسکنزی روده و مجاری صفراوی، تحریک پذیری عمومی) و كلوپنی متوسط و موقتی ظاهر می شود. در موارد خیلی پیشرفته، تغییرات بسیار شدید و پایدار ایجاد می شوند. پیشرفت در اختلالات دیستروفی در میوکارد قلبی (که ناشی از هیپوتانسیون شریانی پایدار قلبی می باشد)، علائم تغییرات ساختمانی میکروسکوپی در سیستم عصبی مرکزی، اختلالات عملی تخمدانها (هیپومنوره و اگيلومنوره) در بانوان، هیپوپلزی مغز استخوان همراه با لکوپنی پایدار (هم کاهش در گرانولوسیت ها و لنفوسیتوپنی) و ترمبوستيوپنی که کمتر پایدار می باشد، دیده می شود. بروز آنمی یک پیش آگهی نامطلوب می باشد. در بیماری تشعشعی مزمن ناشی از مواد رادیواکتیو که در استخوان متمرکز شده است، استئالژی (Ostealgia) می تواند بروز نماید.
رادیودرماتیت مزمن (درماتیت تشعشعی مزمن)
رادیودرماتیت مزمن وقتی بروز می کند که دز تشعشعی کلی رسیده به پوست، حداقل به 20 الی 30 GY برسد. مشخصه های آن عبارتند از : پاراستزی (para esthesia)، از بین رفتن حس، درد، خارش، خشکی پوست، خطوط نوم روی کف دست و انتهای استخوان های دست (مچ دست) و دیستروفی متوسط ناخن های انگشتان، پس از تجمع دز حدود 40 Gy، ترک های دردناک و هیپرکراتوز کانونی و هیپرمی تراکمی ظاهر می شود. زخم های دردناک پس از تشعشع می تواند پس از تجمع دز 50Gy یا بیشتر ایجاد شود. این حالت یک دوران طولانی داشته و قدرت ترمیمی بدن به وضوح کاسته شده است. کارسینومای تشعشعی پوست گاهی اوقات درنقاط مجروح ایجاد می شود.
آب مروارید چشمی
پس از تماس عدسی های چشمی بادزهای بالای اشعه X ، اشعه گاما و بویژه نوترونها ایجاد می شود. این حالت با تشکيل آب مروارید تشعشعی زیرکپسولی (subcapsular) در فضای خلفی عدسی ها مشخص می شود. در حالی که تشعشع نوترونی باعث کدورت عدسی تنها در دز Gy0.5 می شود، دزهای Gy6 یا بیشتر اشعه X تنها با یکبار تماس، تأثیرات مشابهی را ایجاد می کند. آب مروارید چشمی همچنین پس تماس طولانی مدت نیز ایجاد می شود. اما دز تجمعی باید به مقدار قابل تشخیص باشد. مشروط بر انکه عدسی چشم صدمه ندیده باشد
تأثيرات تأخیری
کارسينوژنز
کانسرهای متنوعی پس از تماس با تشعشعات یونیزان مشاهده شده است. انواع کانسرهای زیر در رابطه با تماس های شغلی ایجاد می شوند.
کانسر پوست
(سلولهای مکعبی شکل) معمولا پس از درماتیت تشعشعی مزمن پدید می آید. کارآموزان پزشکی یا دندانپزشکی که قبلا با مواد رادیواکتیو کار کرده اند، بدون حفاظت مکفی برای چنین کانسرهایی مساعدتر هستند.
تومورهای استخوانی
در رنگ کنندگان شبرنگ های رادیوم دارو و پرسنل پزشکی که مسئول رادیوتراپی هستند، دیده شده است. رادیوم در ماتریکس استخوانها انباشته شود.
لوسمی ها
میلوژنوس: عمدتا در رادیولوژیست ها ایجاد می شود.
کارسنیومای ریه: در معدنچیان اورانیوم دیده شده است. عوامل مسئول بیماری: رادون و مشتقات (تولیدی) آن هستند. زمان بین تماس باتشعشع یونیزان و تشكيل کانسر از چند سال تا چندین دهه متغیر است در آستانه ای که کمتر از آن احتمال بروز سرطان را منتفی شده اعلام نمایند معلوم نشده است که یک ارتباط خطی و از حد آستانه بین میزان دز و وقوع سرطان وجود دارد می باشد.
مطالعات اپیدمیولوژیک نشان داده است که افزایش احتمال بروزکانسرهای گفته ده در بالا در گروه های شغلی بستگی به دزهای تجمعی چندین Gy دارد. در هر صورت در دز با برد پائین تر، احتمال آماری بروز تومور به حدی کم است که تغییری در شیوع کانسر، تحت شرایط کاری متداول (میزان های تماس) که از نظر آماری قابل توجه باشد مشاهده نشده است.
ادامه مطلب را با دانلود فایل پیوستی مشاهده کنید.
ورود یا ثبـــت نــــام + فعال کردن اکانت VIP
مزایای اشتراک ویژه : دسترسی به آرشیو هزاران مقالات تخصصی، درخواست مقالات فارسی و انگلیسی، مشاوره رایگان، تخفیف ویژه محصولات سایت و ...
حتما بخوانید:
⇐ اصول دزیمتری پرتوهای یونیزان
دیدگاهتان را بنویسید
می خواهید در گفت و گو شرکت کنید؟خیالتان راحت باشد :)