بهداشت حرفه ای و عوامل زیان آور در محیط کار

سلامتی و شغل

• گرچه از زمانهای قدیم ارتباط بین شغل و سلامت شاغل شناخته شده بود اما در گذشته اقدام کافی برای حفاظت نیروی کار در مقابل خطرات شغلی صورت نمی گرفت.
• مطالعه شرایط کار در معادن طلا  و سرب در عهد باستان نشان میدهد که توجهی به وضعیت سلامت شاغل وجود نداشته یا بسیار کم و ناکافی بوده است.
• حکومتها هیچگونه توجهی  به وضعیت محیط کار نداشته اند و در بسیاری از موارد از زندانیان و بردگان در کارهای سخت مانند استخراج معادن استفاده میکرده اند.

بتدریج شرایط حاکم بر کار دگرگون شد و افراد به اندیشه حفاظت از خود افتادند و حکومتها و کارفرمایان در صدد حفظ و تامین سلامت نیروی کار برآمدند.

با گسترش این رویه ؛  با همت و پیگیری دانشمندان علاقه مند به این عرصه ، کم کم  علم بهداشت حرفه اي پدید آمد.

تعریف بهداشت حرفه اي

بهداشت حرفه ای عبارت است از علم و هنر شناسایی ؛  ارزیابی وکنترل عوامل زیان آور محیط کاربه منظور جلوگیری از بیماریهای شغلی و حوادث ناشی از کار در نزد کارگران و دیگر افراد می باشد.

اهداف بهداشت حرفه اي
بر اساس تعریف کمیته مشترک سازمان بهداشت جهانی و سازمان بین المللی کار

• تامین ؛ حفظ و ارتقای سطح سلامت جسمانی  وروانی واجتماعی کارکنان در هر پیشه ای که هستند
• پیش گیری از بیماری ها و حوادث ناشی از کار
• انتخاب کارگران یا شاغلین برای محیط یا شغلی که از نظر

جسمانی و روانی توانایی انجام آن کار را داشته باشد؛

به عبارت دیگر تطبیق کار با انسان و در صورت عدم امکان تطبیق انسان با کار

عوامل زیان آور  محیط کار

یکی از برنامه های اصلی بهداشت حرفه ای مطالعه شرایط محیط کار و به عبارت بهتر بررسی و شناسایی عوامل زیان آور محیط کار است. عوامل زیان آور محیط کار به دسته های زیر تقسیم میشوند:

• عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار (اطلاعات بیشتر)
• عوامل زیان آور شیمیایی محیط کار (اطلاعات بیشتر)
• عوامل زیان آور ارگونومیکی محیط کار (اطلاعات بیشتر)
• عوامل زیان آور بیولوژیکی محیط کار (اطلاعات بیشتر)
• عوامل زیان آور مکانیکی محیط کار (اطلاعات بیشتر)
• عوامل زیان آور روانی محیط کار (اطلاعات بیشتر)

عوامل  فیزیکی زیان آور محیط کار

uاین عوامل کمیت های فیزیکی هستند که در محیط کار وجود دارند .خصوصیات این عوامل از قوانین مربوط به خود در علم فیزیک پیروی می کند.این عوامل به نوبه خود میتوانند آثار زیان بار و گاه برگشت ناپذیری بر روی شاغلین در معرض بگذارند. این عوامل عبارتند از :

1. صدا
2. روشنایی
3. ارتعاش
4. گرما
5. سرما
6. پرتوهای یونیزان و غیر یونیزان
7. فشار
8. و  …

سروصدا NOISE

• صدا اولین متغیر یا کمیت فیزیکی موثر بر شرایط کار است. این کمیت که در اثر ارتعاش ملکولهای هوا یا محیط مورد انتشار تولید می شود میتواند اثرات ناگواری بر شاغل در معرض بگذارد.
• سرو صدا در واقع آشفتگی های ناخوشایند آکوستیکی است که یکی از خطرات عمده صنعتی و شغلی است.
• صوت شکلی از انرژی است که توسط سیستم شنوایی انسان درک می شود.
• صوت به شکل امواج در هوا منتشر می شود و دارای مشخصات و  قوانین فیزیکی مخصوص به خود است.

در استان گیلان حدود 20 درصد کارگاهها و 23درصد کارگران در معرض آلاینده صدا هستند. بنا براین در سطح کارگاهها و مراکز بهداشتی درمانی این عامل یکی از مهمترین آلاینده های هر کارگاه به شمار می رود.

• صوت مانند هر موجی دارای بسامد یا فرکانس است که واحد آن هرتز است .
• صداهای دارای فرکانس های 20 تا 20000 هرتز ؛ طیف شنوایی هستند و بوسیله گوش انسان درک می شوند.
• در اندازه گیری های صدا در بهداشت حرفه اي از تراز فشار صوت یا spl استفاده می شود.
• واحد تراز فشار صوت بل است که از نام گراهام بل مخترع معروف گرفته شده است.
• واحد بل یک واحد بزرگ است که از واحد کوچکتر آن یعنی دسی بل به عنوان واحد رایج در بهداشت حرفه ای و مهندسی صوت استفاده می شود.
• تراز فشار صوت یک مقیاس لگاریتمی است.به دلایل فنی و همچنین به دلیل اینکه واکنش گوش انسان به صدا خطی نیست و لگاریتمی است؛ از این مقیاس استفاده می شود.
• آستانه شنوایی گوش انسان حدود صفر دسی بل و آستانه درد گوش انسان حدود 130 دسی بل است.
• برای اندازه گیری صدا از دستگاه صداسنج استفاده می شود.

عوامل شیمیایی زیان آور محیط کار مانند مواد شیمیایی و…که جداگانه توضیح داده خواهند شد.

عوامل بیولوژیکی زیان آور محیط کار  شامل ویروس ها، باکتری ها؛ انگلها؛ ریکتزیاها و قارچها.

عوامل ارگونومیکی زیان آور محیط کار مانند وضعیت نامطلوب بدن در حین کار، فشار وارد شده بیش از حد به یک اندام خاص،ابزار کار نامناسب؛نوبت کاری؛ عدم تطابق کاربا انسان ونبود تناسب جسمی و روحی انسان وکار و….

عوامل زیان آور روانی محیط کار شامل کلیه عواملی که می توانند سلامتی ذهنی و روانی شاغل را  به خطر اندازند.مانند عدم امنیت شغلی؛عدم درآمد کافی و فشار های روانی محیط کار و …

عوامل مکانیکی محیط کار: عوامل مربوط به  ماشین آلات مانند عمر،نحوه استقرار،حوادث شغلی؛عدم توجه به دستورالعمل سازنده ماشین؛خرابی دستگاه؛ استفاده از ماشین برای کاری که به منظور آن ساخته نشده و …

عوامل شیمیایی زیان آور محیط کار

• در بر گیرنده تمام مواد اولیه؛ مواد خام؛ مواد بینابینی و همچنین فرآورده های اصلی که درصنعت بکار رفته ویا تولیدمی شوند می باشد.
• ممکن است جامد  ؛ مایع  ؛یا گاز بوده و یا
• طبیعی یا مصنوعی باشند و دارای
• منشا آلی یا معدنی و یا گیاهی و حیوانی باشند.

تقسیم بندی عوامل شیمیایی زیان آور محیط کار بر اساس حالت فیزیکی

1- گازها و بخارات  GASES AND VAPOURES

تعداد بسیار زیادی گاز وجود دارند که در فرایندهای صنعتی مورد استفاده قرار میگیرند.به این دسته بخارات مواد شیمیایی  مانند حلال های آلی که در صنعت وجود دارند و به آسانی بخار میشوند و میتوانند عوارض گوناگونی نیز ایجاد کنند اضافه می شوند.

2- مواد معلق PARTICULATE MATTERS که آئروسل Aerosol نیز خوانده می شوند.

دسته بندی آئروسل ها

آئروسل ها که ذرات معلق در یک فازگازی  هستند(در مقابل هیدروسل ها که ذرات معلق در یک فاز مایع می باشند) خود زیرگروه گسترده ای دارند:

• گرد و غبار Dust
• مه Fog – Mist
• دود Smoke
• دمه Fume
• مه دود Smog
• افشانه Spray

گرد و غبار Dust

مواد جامد بسیار ریز که اندازه آنها بین 0/1 تا 150 میکرون است که در اثر جدا شدن و شکستن مواد جامد و  و تبدیل آنها به ذرات کوچک تولید میشوند.ذرات بزرگتر از 10 میکرون به زمین می افتند و بقیه  در هوا معلق می شوند.

گرد وغباردر محیط کاردر فرآیندهایی مانند خرد کردن ؛ شکستن ، مته کردن؛ ساییدن ؛منفجر کردن و دهها پروسه و روش دیگر تولید میشود.

برخی از مواد دارای گردو غبارهایی هستند که می توانند روی شاغلین اثرات گوناگونی ایجاد کنند که این عوارض به جنس غبار؛ اندازه ذرات؛ طول مدت استنشاق و حساسیت فردی بستگی دارد.

دسته بندی گرد و غبارها

گرد و غبارها خود دارای دسته بندی هایی هستند مانند:

•  گرد غبارهای سمی (Toxic Dust): که مهمترین آنها سیلیس و آزبست و زغال سنگ هستند که البته آزبست بصورت رشته یا لیف است.خاصیت این گرد غبارها ایجاد فیبروز ریه است
•  گردو غبارهای بی اثر(Inert Dust) : گرد و غبار هایی مانند گچ و سیمان و مشابه آنها که خاصیت ایجاد فیبروز ریه ندارند اما عوارض مخصوص بخود را ایجاد می کنند.

در طبقه بندی دیگر گردو غبارها به دسته های زیر تقسیم بندی می شوند:

• قابل تنفس Inhalable Particulate Matter

مربوط به مواد شیمیایی است که درصورت ته نشین شدن در هر قسمت از دستگاه تنفسی، مخاطره آمیزهستند

• توراسیک Thoracic Particulate Matter

شامل آن دسته از مواد شیمیایی است که درصورت ته نشین شدن در هر قسمت از راه هاي هوایی ریه وناحیه تبادل گازي ایجاد مخاطره میکنند.

• قابل استنشاق Respirable Particulate Matter

شامل آن دسته از مواد شیمیایی است که درصورت ته نشین شدن در ناحیه تبادل گازي (کیسه هاي هوایی ریه) ایجاد مخاطره میکنند.؛

• گردوغبارهای PNOC (Particulates’ Not Otherwise Classified)

گرد و غبارهایی که درجای دیگر دسته بندی نشده اند .این دسته فاقد آزبست بوده وسیلیس کریستالی آنها باید کمتر از 1٪ باشد.این دسته همان دسته گردوغبارهای آزار دهنده (بی اثر سابق) هستند.

گرد و غبار های مهم

1- سیلیس:

دی اکسید سلیسیم (Sio2) یا سیلیس آزاد یک ماده کانی است که در صنعت کاربرد بسیاری دارد. سيليس تركيبي شيميايي است كه به صورت خالص و يا به صورت تركيب در كاني هاي سيليكاته در مجموع 90 درصد پوسته جامد زمين را تشكيل مي دهند.

در صنایع شیشه وسرامیک،معدنکاری؛ساختمانی، صنایع فلزی ، صنایع نفت و گاز و دهها و صدها صنعت دیگر از سیلیس استفاده می شود.

استنشاق ذرات سیلیس منجر به بیماری سیلیکوزیس میشود که زمان و میزان و شدت بروز آن به میزان سیلیس موجود در گردو غبار؛ اندازه ذرات ؛ مدت مواجهه و استعداد فردی کارگر و عوامل جنبی دیگری نیز بستگی دارد.ذرات بین نیم تا سه میکرون خطرناک تر هستند.

2- آزبست:

آزبست ؛ آمیانت یا پنبه کوهی یک کانی رشته ای است که خود انواع مختلف و گسترده ای دارا می باشد. کروسیدولایت یا آزبست آبی خطرناکترین نوع آن است.آزبست سفید یا کریزوتایل 90درصد آزبست تولیدی جهان را تشکیل می دهد. انواع این کانی در صنایع مختلف بصورت گسترده استفاده می شوند(می شدند). در حال حاضر کاربرد آزبست در بسیاری از کشور ها از جمله ایران ممنوع است.

آزبست به دلیل خواص فیزیکی که دارد مصرف بسیاری در صنایع داشته است.در صنایع ساختمانی، تهیه مواد نسوز،پروژه های آبرسانی، لنت های ترمز اتومبیل ؛ عایق بندی بدنه کشتی ها وسایر موارد و دهها و صدها مورداستفاده دیگردرمورد آزبست گزارش شده است.

بیماری زایی آزبست  بسیار به طول رشته ها ، قطر رشته ها و نسبت طول به قطر آنها بستگی دارد.در حالت کلی الیاف بلند تر خطرناک تر هستند و میزان تماس، میزان تراکم الیاف در هوای تنفسی کارگر و کشیدن سیگار نیز از سایر عوامل تاثیر گذار در بیماریزایی آزبست  هستند.

مه Fog – Mist

• مه ذرات معلق قابل دیدن است که بصورت ذرات و قطرات ریز مایع در هوا تولید می شود.مه در اثر تراکم بخار و در شرایط  فیزیکی خاصی از لحاظ دما و فشار ایجاد میشود.
• در صنعت نیز برخی آلاینده ها بصورت مه در هوا منتشر میشوند مانند بخارات اسید کرومیک در فرآیند آبکاری کروم که بصورت مه اسید در می آید.درصنایع نورد وذوب آهن؛شیشه سازی و… نیزمیست دیده می شود.

دود Smoke

• در اثر سوختن مواد آلی مانند چوب؛ روغن؛چربی  بافتهای حیوانی  ؛ لاستیک و …. تولید می شود و عبارت است از ذراتی که در اثر سوختن ناقص دارای مقدار زیادی کربن هستند.
• ذرات دود ممکن است به یکدیگر چسبیده و تشکیل ذرات درشت تر دوده Soot را بدهند.اندازه ذرات تشکیل دهنده دود 0/001 میکرون تا 0/5 میکرون است.

مه دود Smog

• اسماگ یا مه دود از ترکیب دو واژه مه و دود گرفته شده وآلودگی های وسیع اتمسفری است که ازترکیب آلاینده های صنعتی  و منابع طبیعی ایجاد می شود . آلودگی هوا در شهرهای  بزرگ معمولا از این نوع است.
• اسماگ در  سال1930 در یلژیک به مرگ 63 نفر انجامید.
• اسماگ بزرگ لندن(Great London Smog) در سال  1952 در لندن به مرگ 4000 نفر در طی فقط چهار روز منجرشد و در مجموع حدود 8000 نفر را کشت.

دمه Fume

• دمه یا دود فلزی  ذرات فلزی جامد است که از سطح فلز مذاب خارج شده و در هوا منتشر میشوند.
• تشکیل دمه معمولا بایک واکنش شیمیایی مانند اکسیداسیون  همراه است.
• در ریخته گری ها؛آبکاری ها ؛ ذوب مواد معدنی؛ صنایع شیشه و ذوب فلزات فیوم در مقدار زیاد تولید می شود.
• ذرات دود فلزی بسیار کوچک و اندازه آنها کمتر از یک میکرون است. (0/2 تا 0/3 میکرون)

به همین دلیل میزان نفوذ آنها زیاد بوده وبه سادگی به قسمتهای انتهایی ریه و حبابچه های  ششی رسیده و مانند گازهای تنفسی واردخون می شوند و می توانند  عوارض شدیدی ایجاد کنند.

• دودهای فلزی مهم دراثر ذوب فلزاتی مانند سرب؛روی؛ کادمیوم و آهن و … تولید می شوند.
• فیوم های جوشکاری جزو مهم ترین نوع فیوم های موجود در محیط کار هستند.

افشانه  Spray 

• به کار بردن آئروسولها ؛ سوسپانسیونها و امولسیونهای تحت فشار  و بصورت پاشیدنی اسپری شناخته می شود.
• در صنایعی مانند خودروسازی، رنگ آمیزی بدنه به روش افشانه انجام می شود و ماده رنگی به شکل ذرات بسیار ریز بر روی سطح پاشیده می شود.
• در کشاورزی و بهداشت مواد آفت کش و حشره کش به شکل اسپری در سطح پاشیده می شوند.

مطالب زیر را با دانلود فایل پاورپوینت مشاهده کنید.

1. تقسیم بندی عوامل شیمیایی زیان آور محیط کار بر اساس  ترکیب شیمیایی
2. تقسیم بندی عوامل شیمیایی زیان آور محیط کار بر اساس اثرات فیزیولوژیک
3. مواد التهاب آور و محرک irritants
   
4.  خفگی آورها Asphyxiants
5. مواد بیهوشی آور و مخدرها
6. سموم سیستمیک (بنزن Benzene, سولفید کربن, هیدرو کربن های هالوژنه, سرب, جیوه‏)
   
7. سایر مواد معلق غیر از سموم سیستمیک
8. عوامل موثر در بیماریزایی مواد شیمیایی
9. جمع آوری اطلاعات درباره عوامل شیمیایی
10. حد آستانه مجاز Threshold Limit Value
11. سازمان های ارائه دهنده حدود مجاز
12. انواع حدود مواجهه شغلی
13. برگه اطلاعات ایمنی مواد MSDS)  material safety data sheet)
14. سیستم هماهنگ جهانی GHS) Globally Harmonized  System)